RREGULLAT E XHENAZEVE

 

---

Nga libri “Fikhu Suneh”
Autor: Sejjid Sabik
Përkthyer nga një grup përkthyesish
Nxjerrja e Haditheve: Bledar Albani, me gjykimet e shejh Muhamed Nasirudin Albani

---

 

Meditimi rreth vdekjes dhe përgatitja për të me vepra të mira

 

Allahu dhe i Dërguari i Tij na nxisin për të medituar rreth vdekjes dhe për të qenë të përgatitur për të me vepra të mira. Kjo konsiderohet si një shenjë mirësie.

Ibën Umeri transmeton se ka shkuar tek Profeti (a.s.) dhe ai ka qenë personi i dhjetë prej të parëve që përqafuan Islamin. Një burrë prej ensarëve u çua dhe tha: “O Profet i Allahut! Kush janë më të mençurit e më të kujdesshmit mes njerëzve?” Ai i është përgjigjur: “Ata që janë shumë të vetëdijshëm për vdekjen dhe e përgatisin veten e tyre për të. Ata janë më të mençurit e njerëzve dhe ata do të kenë nder në këtë botë dhe një shpërblim bujar në botën tjetër”.[1]

Gjithashtu Ibën Umeri transmeton se i Dërguari i Allahut ka thënë: “Kujtojeni sa më shumë atë që ua prish kënaqësitë e kësaj bote (vdekjen)”.[2] Të dy hadithet janë transmetuar nga Tabaraniu me anë të një zinxhiri të fortë transmetuesish.

Ibën Mesudi transmeton se ajetin:

فَمَنْ يُرِدْ اللَّهُ أَنْ يَهدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلإِسْلاَمِ

“Atë që Allahu dëshiron ta udhëzojë, ia zgjeron zemrën për (të pranuar) Islamin”, Pejgamberi (a.s.) e ka shpjeguar se, kur drita e së vërtetës hyn në zemër, kjo e fundit zgjerohet dhe ndriçohet. Shokët e tij e pyetën: “A gjendet ndonjë fakt tregues për këtë në jetën e muslimanit? Ai është përgjigjur: “Të qenit i vëmendshëm për përjetësinë në botën tjetër dhe largimi nga kjo jetë mashtruese, duke e përgatitur veten për vdekjen para se ajo të vijë”.[3] Transmeton Ibën Xheriri mes zinxhirëve të ndryshëm, ku secili prej tyre forcon tjetrin.

 

Nuk është e pëlqyeshme që një person të kërkojë vdekjen

Eshtë e papëlqyeshme apo mekruh të dëshirojmë vdekjen apo t’i lutemi Allahut për të, për shkak të varfërisë, dhimbjes, sëmundjes apo për gjëra të tjera të ngjashme me to. Gjashtë përmbledhësit e njohur të haditheve kanë transmetuar nga Enesi se Profeti (a.s.) ka thënë: “Mos ta kërkojë asnjë prej jush vdekjen për shkak të ndonjë fatkeqësie që i ka ndodhur. Por, nëse dikush nuk ka asnjë zgjidhje tjetër, le të thotë: “O Allah! Më siguro mua jetëgjatësi aq sa të jetë e mirë për mua dhe ma merr jetën atëherë kur është më mirë për mua”.[4]

Urtësia e këtij ndalimi ndaj dëshirimit të vdekjes del qartë në hadithin e transmetuar nga Umu Fadl, ku Profeti (a.s.) ka shkuar për të vizituar Abasin. Ai e ka gjetur atë duke u lutur për vdekjen e tij. Për këtë arsye Profeti (a.s.) i ka thënë:

“O Abas! O xhaxhai i të Dërguarit të Allahut! Mos dëshiro vdekjen se nëse ti je i mirë dhe jeton gjatë, veprat e mira do të shumëfishohen për ty e do të jetë më mirë për ty. Gjithashtu edhe nëse nuk je i mirë dhe vdekja jote është vonuar, ti ke mundësi të kërkosh falje tek Allahu dhe kjo është më e mirë për ty. Prandaj mos e kërko vdekjen!”[5] Transmeton Ahmedi dhe Hakimi. Ky i fundit thotë se sipas kriterit të Muslimit hadithi është i vërtetë.

Eshtë e lejueshme kur dikush i frikësohet persekutimit që e vendos besimin e tij në rrezik dhe nuk shihet ndonjë e keqe të dëshirosh vdekjen, veçse duhet të lutesh sipas lutjes së mëposhtme, të cilën e ka praktikuar i Dërguari i Allahut:

[Allahumme inni es’eluke fi’alel hajrati ue terkel munkerati

ue hubbel mesakin ue en tegfira li ue terhameni

ue idha eradte fitneten fi kaumi feteueffeni gajra meftunin

ue es’eluke hubbeke ue hubbe men juhibbuke

ue hube ‘amelin jukaribu il-la hubike! [6]

“O Allah! Të kërkoj të më udhëzosh të bëj sa më shumë vepra të mira dhe t’u shmangem sa më shumë veprave të këqija! Mbill në zemrën time dashuri për të varfërit! Kërkoj prej Teje të më falësh dhe të kesh mëshirë për mua. Kur t’i sprovosh njerëzit e mi, më mundëso vdekjen pa qenë i prekur nga ajo sprovë. O Allah! Kërkoj dashurinë Tënde, dashurinë e atyre që të duan Ty dhe dashurinë e gjithë atyre veprimeve që të sjellin më afër dashurisë Tënde!”. Transmetohet nga Tirmidhiu i cili thotë se është hadith hasen-sahih.

Umeri lutej me këto fjalë:

Allahumme kebirat sinni ue da’ufet ku’ueti ue intesherat ra’jeti

 fekbidni ilejke gajre mudij’i ue la muferrat.

“O Allah! Jam plakur, jam bërë i dobët dhe kopeja më është përhapur gjatë e gjerë. Prandaj merrmë mua tek Ti para se të mos arrij të kryej detyrat e mia apo të shkel kufijtë e mi”.[7] Transmeton Maliku.

 

Vlera e një jete të gjatë që karakterizohet nga vepra të mira

Transmetohet nga Abdurrahman ibën Ebu Bekrete nga babai i tij se një burrë ka pyetur  Profetin (a.s.): “O i Dërguari i Allahut! Kush është më i miri i njerëzve? Ai i është përgjigjur: “Ai që jeton gjatë dhe bën vepra të mira”. Burri e ka pyetur: “Po më i keqi i njerëzve kush është? Profeti (a.s.) i është përgjigjur: “Ai që jeton gjatë dhe kryen vepra të liga”.[8] Transmetohet nga Ahmedi dhe Tirmidhiu, që thotë se është hadith hasen-sahih.

Ebu Hurejra transmeton se Profeti (a.s.) ka thënë: “Doni t’ju tregoj për njeriun më të mirë mes jush? Shokët i thanë: “Po, o i Dërguar i Allahut”. Në lidhje me këtë ai ka thënë: “Më të mirët prej jush janë ata që jetojnë gjatë dhe janë vepërmirë”.[9] Transmeton Ahmedi dhe të tjerë me një zinxhir të vërtetë.

 

Veprat e mira para vdekjes janë tregues për një mbyllje të mirë të jetës

Enesi transmeton se Profeti (a.s.) ka thënë: “Kur Allahu i dëshiron të mirën robit të Tij, Ai e përdor atë për mirë”. Ata e pyetën: “Si e përdor Allahu atë? Profeti (a.s.) u përgjigj: “Ai i mundëson atij të kryejë vepra të mira përpara vdekjes dhe ia mundëson atij vdekjen në atë gjendje”.[10] Transmeton Ahmedi, Tirmidhiu, Hakimi dhe Ibën Hibani.

 

Pëlqehet që të kemi mendim të mirë për Allahun

I sëmuri duhet të kujtojë mëshirën pa kufi të Allahut dhe të ketë një mendim të mirë rreth Sunduesit të tij. Xhabiri transmeton se e ka dëgjuar të Dërguarin e Allahut duke thënë, tri netë para vdekjes së tij: “Mos të vdesë asnjë prej jush pa patur mendim të mirë për Allahun”.[11] Transmeton Muslimi.

Ky hadith nxit shpresën dhe pritjen për faljen e mëkateve tona në takimin me Allahun e Madhëruar. Duhet të jemi në gjendjen me të dashur tek Allahu, sepse Ai është më i Mëshirshmi, më Mëshirëbërësi, më Dashamirësi dhe më Bamirësi. Ai dëshiron t’i falë ata që shpresojnë. Profeti (a.s.) ka thënë: “Çdonjëri prej jush do të ringjallet në Ditën e Gjykimit në gjendjen që ai ka vdekur”.[12]

Transmetohet prej Enesit se Profeti (a.s.) ka shkuar për të vizituar një djalë që ka qenë në prag të vdekjes. Profeti (a.s.) e ka pyetur “Si je?” Ai i është përgjigjur: “Shpresoj tek mëshira e Allahut, por kam frikë prej mëkateve të mia”. Profeti (a.s.) i ka thënë: “Këto dy gjëra asnjëherë nuk mblidhen në zemrën e një personi në një moment të tillë, pa i dhënë Allahu atë që ai ka shpresuar dhe pa e siguruar prej asaj që ai i trembet”.[13] Transmeton Ibën Maxhe dhe Tirmidhiu.

 

Rëndësia e lutjeve dhe përkujtimi i Allahut prej atyre që vizitojnë dikë në shtratin e vdekjes

Pëlqehet që njerëzit e devotshëm të vizitojnë të sëmurët në shtratin e tyre të vdekjes dhe t’u kujtojnë atyre Allahun e Madhëruar. Umu Seleme transmeton se i Dërguari i Allahut ka thënë: “Kur të vizitoni të sëmurin ose atë që është duke dhënë shpirt, thoni gjëra të mira për të. Në të vërtetë, engjëjt (që janë të pranishëm) thonë “amin” për çdo gjë që ju thoni”. Ajo ka shtuar: “Kur Ebu Seleme ndërroi jetë, unë shkova tek Profeti (a.s.) dhe i thashë: “O i Dërguar i Allahut! Në të vërtetë Ebu Seleme ka vdekur. Profeti (a.s.) tha: “ Thuaj: O Allah! Falmë mua dhe atë! Më jep mua në vend të tij një zvendësues më të mirë se ai!” Unë veprova kështu dhe Allahu më dha dikë më të mirë se ai. Ai më dha të Dërguarin e Tij, Muhamedin (a.s.)”.[14] Transmeton Ahmedi, Muslimi dhe autorët e “Es-Sunen”.

Në një transmetim tjetër ajo ka thënë se i Dërguari i Allahut ka shkuar për të parë Ebu Selemen, ndërkohë që ai kishte ndërruar jetë dhe e kishte fiksuar shikimin në një vend. Profeti (a.s.) ia mbylli sytë dhe tha: “Kur shpirti është kapur dhe e lë trupin, shikimi i syve e ndjek atë pas”. Disa nga pjesëtarët e familjes së Ebu Selemes po qanin dhe vajtonin për vdekjen e njeriut të tyre. Për këtë Profeti (a.s.) u tha: “Lutjuni Allahut për të kërkuar mirësi për veten tuaj, sepse engjëjt (të cilët janë të pranishëm) thonë “amin” për çdo gjë që ju shqiptoni”. Pastaj ai ka thënë: “O Allah! Fale Ebu Selemen, ngrije pozitën e tij mes robërve të udhëzuar drejtësisht dhe kujdesu për familjen e tij që ka lënë pas! O Zoti i botëve! Fale atë dhe neve, zgjeroja dhe ndriçoja varrin atij!”[15] Transmeton Muslimi.

 

Çfarë duhet bërë kur vdes dikush?

Kur vdes një person, prej Sunetit është të veprosh si më poshtë:

 

1-Këshillimi i personit që është duke dhënë shpirt të thotë “La ilahe il-Allah” (Nuk ka zot tjetër veç Allahut)

Transmetohet nga Ebu Seid El Hudri se Profeti (a.s.) ka thënë: “Pëshpëritini njeriut tuaj që është duke vdekur “La ilaha il- Allah”.[16] Transmeton Muslimi, Ebu Daudi dhe Tirmidhiu.  

Një tjetër transmetim nga Muadh ibën Xhebeli ka deklaruar se i Dërguari i Allahut ka thënë: “Personi që ndërron jetë duke thënë fjalët e fundit “La ilahe il-Allah” do të hyjë në xhenet”.[17] Transmeton Ebu Daudi. Hakimi e konsideron hadithin sahih.

Kjo pëshpëritje (talkin) është e nevojshme vetëm kur personi që është duke vdekur nuk ka mundësi ta shqiptojë shehadetin (La ilahe il-Allah ), ndërsa kur ai është në gjendje t’i shqiptojë këto fjalë, atëherë nuk është e nevojshme përshpëritja. Por ai duhet këshilluar të veprojë kështu. Këshilla si kjo janë të dobishme në rastet e personave që kanë aftësinë e të arsyetuarit dhe të të folurit. Nëse dikush ka probleme mendore, këshilla si kjo nuk mund të jenë me vlerë. Ndërsa personi që nuk është në gjendje për të folur, mund t’i thotë këto fjalë me zemër. Dijetarët janë të mendimit se nuk duhet ushtruar presion mbi personin që është duke vdekur, pasi ai mund të mërzitet dhe shqipton në vend të shehadetit diçka tjetër të gabuar. Megjithatë, dikush tjetër mund ta thotë butësisht shehadetin, në mënyrë të tillë që personi që është duke vdekur mund të jetë në gjendje ta dëgjojë dhe ta përsërisë atë. Nëse ai e shqipton atë një herë nuk duhet kërkuar ta përsërisë, vetëm nëse pas saj thotë fjalë të tjera. Në një rast të tillë duhet kërkuar nga ai ta përsërisë shehadetin për t’u siguruar që ato ishin fjalët e tij të fundit të shqiptuara. Shumë dijetarë janë të mendimit se personi që kujdeset për atë që është duke vdekur mund t’i përsërisë vetëm fjalët “La ilahe il-Allah” sipas kuptimit të hadithit të qartë.

Disa të tjerë janë të mendimit se personi që është duke vdekur duhet nxitur të shqiptojë të dyja dëshmitë, që janë: “Esh-hedu en la ilahe il-Allah ue esh-hedu enne Muhameden resulullah”, (Dëshmoj se nuk ka zot tjetër veç Allahut dhe se Muhamedi është i Dërguar i Tij).

Në këtë rast qëllimi është t’i kujtojmë atij Njëshmërinë e Allahut, e cila përfshin të dyja dëshmitë.

 

2. Shtrirja e personit që është duke vdekur në anë të kibles e ai duhet të jetë në krahun e tij të djathtë

Për këtë arsye transmetohet se Ebu Kutade ka thënë: “Kur erdhi në Medine Profeti (a.s.) ka pyetur për një person të quajtur Berra ibën Mearur. Njerëzit i treguan Profetit (a.s.) se ai kishte vdekur dhe se ia kishte lënë porosi që një të tretën e pasurisë ta merrte Profeti (a.s.) dhe se kishte porositur që të kthehet me fytyrë nga kibla në momentin e vdekjes. Me të dëgjuar këtë Profeti (a.s.) ka thënë: “Ai ka qënë i saktë në natyrën e tij të lindur. Unë ia kthej pasurinë e tij fëmijëve të tij”. Pastaj Profeti (a.s.) fali xhenazen e tij dhe u lut për të duke thënë: “O Allah! Fale atë, ki mëshirë për të dhe mundësoji atij xhenetin e Ti e ke pranuar lutjen!”[18] Transmeton Bejhakiu dhe Hakimi, i cili thotë se nuk di asnjë hadith përveç këtij, në lidhje me kthimin e fytyrës së personit të vdekur nga Qabja.

Ahmedi transmeton se Fatimja, e bija e Profetit (a.s.), në momentin e vdekjes është kthyer nga kibla dhe i është vendosur dora e djathtë poshtë kokës.[19]

Ky është pozicioni i këshilluar nga Profeti (a.s.) edhe për atë që fle. Edhe trupi i vdekur duhet vendosur në të njëjtin pozicion. Një transmetim i Shafiut thotë se trupi i të ndjerit duhet të jetë i shtrirë me kurriz, me këmbë nga kibla dhe me fytyrë pak të ngritur. Megjithatë, shumica e dijetarëve preferojnë pozicionin e parë dhe mendojnë se ai është më i pëlqyeshëm.

 

 

3. Leximi i sures Jasin[20]

Kjo transmetohet nga Ahmedi, Ebu Daudi, Nesaiu, Hakimi dhe Ibën Hibani. Dy të fundit e vlerësojnë hadithin si të vërtetë. Ata transmetojnë nga Muakil ibën Jesari se Profeti (a.s.) ka thënë: “Jasini është zemra e Kuranit. Kushdo që e lexon atë duke dashur Allahun dhe Ditën e Fundit do të shpërblehet me faljen e Allahut. Pra lexojeni atë për të vdekurit tuaj”.[21]

Ibën Hibani thotë se hadithi i referohet leximit të Jasinit për ata që janë në prag të vdekjes dhe jo për ata që kanë vdekur. Ky interpretim është mbështetur nga Ahmedi, i cili në “El Musned” thotë se Safuani ka deklaruar: “Dijetarët më të shquar thonë se leximi i sures Jasin në momentin e vdekjes së një personi ia bën atij vdekjen më të lehtë.[22]

Autori i “Musnad El Firdeus” ia atribon këtë hadith Ebu Derdasë dhe Ebu Dherrit. Ata të dy transmetojnë se Profeti (a.s.) ka thënë: “Nëse dikush është në shtratin e vdekjes dhe Jasini këndohet për të, Allahu ia lehtëson atij”.[23]

 

4. Mbyllja e syve të të vdekurit

Transmetohet nga Muslimi se Profeti (a.s.) ka shkuar për të vizituar Ebu Selemen. Ai ka parë se sytë e tij ishin shumë të hapur dhe ia ka mbyllur duke thënë: “Kur shpirti është kapur dhe e lë trupin, shikimi i syve e ndjek atë pas”.[24]

 

5. Mbulimi i të ndjerit

Aishja (r.a.) ka thënë: “Kur i Dërguari i Allahut ndërroi jetë, ai ishte mbuluar me një copë që kishte disa dekorime”.[25] Transmetohet prej Buhariut dhe Muslimit. Qëllimi i kësaj është i qartë për ruajtjen e respektit dhe dinjitetit të të ndjerit edhe në vdekje, prej syve përgjues, prej ekspozimit të trupit të tij apo të saj, për ndryshime në gjendjen fizike dhe në tiparet e tij.

Ka një mendim unanim mes dijetarëve për sa i përket lejueshmërisë për të puthur të vdekurin. Profeti (a.s.) e ka puthur Othman ibën Madhunin pas vdekjes së tij.[26]

Po ashtu, kur Profeti (a.s.) ndërroi jetë, Ebu Bekri e ka puthur atë mes syve të tij duke thënë: “O Profeti im ! O shoku im!”[27]

 

6. Përgatitja e trupit për varrim pa u vonuar

Kjo bëhet pasi është konfirmuar[28] vdekja e personit nga mjeku specialist apo të jetë vërtetuar në një formë apo në një formë tjetër.

Kujdestari i të ndjerit duhet ta lajë, ta qefinosë dhe ta varrosë menjëherë pas faljes së xhenazes, sepse trupi mund të dëmtohet nëse vonon varrimi. Kjo bazohet në hadithin e transmetuar nga Ebu Daudi prej Husejn ibën Vahuh se kur u sëmur Talha ibën El-Berra, Profeti (a.s.) ka thënë: “Unë e shoh që Talha është në prag të vdekjes. Më lajmëroni kur ai të ndërrojë jetë dhe bëni menjëherë përgatitjet për varrim, sepse kufoma e muslimanit nuk duhet të qëndrojë gjatë në familje pas vdekjes”.[29]

Varrimi mund të vonohet vetëm prej kujdestarit, me kusht kur ai nuk i frikësohet prishjes fizike të trupit prej kësaj vonese. Ahmedi dhe Tirmidhiu transmetojnë nga Ali ibën Ebu Talibi se Profeti (a.s.) ka thënë: “O Ali! Asnjëherë mos i vono tri gjëra: namazin në kohën e vet; varrimin kur vdekja është konfirmuar dhe martesën e një të veje ose të divorcuare kur i është gjetur rasti i përshtatshëm”.[30]

 

7. Shlyerja e borxhit të të ndjerit

Ahmedi, Ibën Maxhe dhe Tirmidhiu transmetojnë nga Ebu Hurejra se i Dërguari i Allahut ka thënë: “Shpirti i besimtarit qëndron i lidhur me borxhin e tij derisa të gjitha borxhet e tij të jenë paguar”.[31] Tirmidhiu e konsideron këtë hadith të vërtetë. Kjo do të thotë se për sa i përket gjykimit të shpëtimit apo shkatërrimit apo hyrjes së shpirtit në xhenet, mbahet pezull në pritje derisa borxhet e tij të jenë shlyer plotësisht. Kjo nënkupton personin që lë pasuri pas vdekjes së tij, borxhet e të cilit duhen shlyer prej pasurisë qe ai ka lënë pas.

Në rast se një person vdes me borxhe, i cili sinqerisht ka patur ndërmend për t’i paguar, por nuk kishte pasuri (as nuk lë ndonjë para për të paguar borxhin) sipas transmetimit të konfirmuar, borxhi i tij do të shlyhet nga Allahu i Madhëruar.

Në lidhje me personin që vdes me borxhe me qëllimin për t’i paguar, por trashëgimtari i tij nuk i paguan, Buhariu transmeton nga Ebu Hurejra se Profeti (a.s.) ka thënë: “Nëse dikush i merr dikujt para borxh me qëllimin për t’ia kthyer dhe pastaj ai ose ajo vdes pa e shlyer borxhin, Allahu do t’ia paguajë borxhin në emër të tij. Nëse dikush u merr para ose pasuri të tjerëve me qëllim shpërdorimin e saj, Allahu do ta shkatërrojë atë”.[32]

Në një hadith të transmetuar nga Ahmedi, Ebu Nuejmi, Bezari dhe Tabaraniu, Profeti (a.s.) ka thënë:

“Borxhliu do të dëshmojë para Allahut në Ditën e Gjykimit dhe Allahu do ta pyesë: “O biri i Ademit! Përse more mbi vete borxhe dhe cënove të drejtat e të tjerëve?” Njeriu do të përgjigjet: “O Zoti im! Ti e di, unë i mora por nuk abuzova e as nuk i humba. M’i vodhën, m’u dogjën në zjarr ose humbën vlerën e tyre”. Allahu i Gjithëpushtetshëm do të thotë: “Robi im ka thënë të vërtetën dhe Unë jam më i drejtë se kushdo tjetër për t’ia shlyer borxhin atij”. Pastaj Allahu do të nxjerrë një urdhër dhe do të vendosë diçka mbi peshoren e veprave të tij, që do të bëjë që veprat e tij të mira të peshojnë më shumë se ato të këqija. Kështu, me mëshirën e Allahut, ai do të hyjë në xhenet”.[33]

Profeti (a.s.) nuk ua ka falur xhenazen atyre që vdesin me borxhe. Megjithëse, kur Allahu i Madhëruar i bëri të mundur atij bollëk si rezultat i zgjerimit dhe rritjes së pasurisë së komunitetit, ai ua fali atyre xhenazen dhe ua shleu borxhet.

Buhariu transmeton se Pejgamberi (a.s.) ka thënë:

“Unë jam më prioritar për besimtarët sesa vetet e tyre. Kështu nëse dikush vdes duke lënë pas borxh, por që nuk ka lënë para për ta shlyer atë, ne do ta paguajmë borxhin e tij dhe nëse dikush vdes e lë disa prona pas, u takon trashëgimtarëve të tij ta paguajnë borxhin”.[34]

Ky hadith tregon se borxhi i muslimanit të vdekur mund të paguhet nga thesari publik i fondeve të zekatit, të caktuara si pjesë për njerëzit me borxhe. Kjo është një nga kategoritë e që përfitojnë nga zekati. Vetë vdekja nuk e fshin borxhin ose përgjegjësitë e tjera të të gjallëve.

 

Kur dëshmojmë vdekjen i lutemi Allahut duke thënë: “Inna lilahi ue inna ilejhi raaxhiun”

Besimtari, në vdekjen e një të afërmi ose të një shoku duhet t’i kërkojë ndihmë Allahut duke thënë: “Inna lilahi ue inna ilejhi raaxhiun” (Të Allahut jemi dhe vetëm te Ai do të kthehemi). Transmetimet e mëposhtme tregojnë se të vepruarit në këtë mënyrë është e rekomandueshme.

Ahmedi dhe Muslimi transmetojnë prej Umu Selemes se ajo ka thënë: “Kam dëgjuar Profetin (a.s.) të thotë: “Nëse robin e Allahut e godet një fatkeqësi dhe thotë: “Inna lilahi ue inna ilejhi ra’xhiun. Allahume exhirni fi musibeti ue ehlif li hajran minha” (Të Allahut jemi dhe vetëm te Ai do të kthehemi.. O Allah ! Më ruaj mua nga kjo fatkeqësi që më ka rënë dhe zëvedësoje atë me diçka tjetër më të mirë!) Allahu do ta pranojë lutjen e tij dhe do t’i japë atij shpërblim për vuajtjen dhe ia zëvendëson atë me diçka më të mirë”.

Ajo ka shtuar: “Kur vdiq Ebu Seleme[35] unë iu luta Allahut me fjalët e mësuara nga Profeti (a.s.) dhe Allahu më dha dikë më të mirë se ai, Profetin a.s.).[36]

Tirmidhiu transmeton prej Ebu Musa El Eshariut se i Dërguari i Allahut ka thënë: “Kur fëmija i dikujt ndërron jetë, Allahu u thotë engjëjve: “A ia morët shpirtin fëmijës së robit Tim?” Ata thonë: “Po”. Ai i Gjithëpushtetshmi thotë: “A ia morët frytin e zemrës së tij robit Tim?” Ata thonë: “Po”. Pastaj Ai thotë: “Çfarë tha robi Im për këtë?”Ata thonë: “Ai të falënderoi Ty e tha “Inna lilahi ue inna ilejhi ra’xhiun (Të Allahut jemi dhe vetëm te Ai do të kthehemi). Për këtë Allahu thotë: “Ndërtoni për robin Tim një shtëpi në xhenet dhe quajeni atë “shtëpia e falënderimit” (bejt el-hamd)”.[37] Tirmidhiu thotë se ky hadith është hasen.

Buhariu transmeton prej Ebu Hurejrës se Profeti (a.s.) ka thënë: “Allahu i Madhëruar thotë: “Nuk ka shpërblim më të mirë se xheneti për robin Tim besimtar, i cili ka duruar e është dorëzuar, kur Unë i marr një nga të dashurit e tij prej atyre që ai ishte tepër i dhënë në këtë botë”.[38]

Allahu i Madhëruar thotë në Kuran:

الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ(أُوْلَئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَأُوْلَئِكَ هُمْ الْمُهْتَدُونَ

“Ata që i godet ndonjë e pakëndshme thonë: “Ne jemi të Allahut dhe vetëm tek Ai do të kthehemi. Janë pikërisht ata që te Zoti i tyre kanë bekime e mëshirë dhe janë udhëzuar në rrugë të drejtë”. (El-Bekare, 156-157).

Në komentin e ajeteve kuranore të mësipërme, Ibën Abasi ka thënë: “Allahu i Madhëruar na lajmëron se kur besimtari është i duruar dhe i nënshtrohet Allahut pas fatkeqësisë që i ka ndodhur duke iu lutur Atij, Allahu do t’i sigurojë atij tri shpërblime; bekime, mëshirë dhe udhëzim në rrugën e drejtë”.[39]

 

Njoftimi i të afërmve dhe i shokëve të të ndjerit

Dijetarët e konsiderojnë të pëlqyeshme që familja, shokët dhe njerëzit e tjerë të mirë të lajmërohen për vdekjen e një personi, me qëllim që të marrin shpërblim me anë të pjesëmarrjes së tyre në xhenazen e tij. “Grupi” transmeton nga Ebu Hurejra se Profeti (a.s.) i ka lajmëruar shokët e tij rreth vdekjes së Nexhashit, mbretit të Abisinisë, ditën që ai ka ndërruar jetë. Pastaj Profeti (a.s.) i ka udhëhequr në sheshin e faljes, ku i ka rreshtuar në safe dhe i ka falur xhenazen me katër tekbire.[40]

Ahmedi dhe Buhariu transmetojnë prej Enesit se Profeti (a.s.) i ka lajmëruar njerëzit rreth vdekjes së shokëve të tij, komandantëve të ushtrisë muslimane në luftën e Mu’tes, (Zejdi, Xhaferi dhe Ibën Revaha) para se ata të merrnin ndonjë lajm prej fushë-betejës.[41]

Tirmidhiu thekson se nuk ka ndonjë të keqe në lajmërimin e familjes dhe të afërmve të të vdekurit në lidhje me vdekjen e tij. Bejhakiu thotë se Malik ibën Enesi nuk e pëlqente njoftimin e vdekjes së dikujt të shpallur në portat e xhamive, por nuk shikonte ndonjë të keqe në lajmërimin me gojë në grupe të ndryshme brenda në xhami për vdekjen e ndokujt.

Një transmetim i regjistruar nga Ahmedi dhe Tirmidhiu nga Hudhejfe thotë se ai ka thënë: “Kur të ndërroj jetë mos lini asnjë të lajmërojë, sepse kam frikë se lajmërimi i vdekjes sime mund të konsiderohet si një ftesë për të më vajtuar dhe kam dëgjuar Profetin (a.s.) që e ka ndaluar njoftimin e vdekjes së dikujt”.[42]

Njoftimi i ndaluar me rastin e vdekjes së dikujt ka të bëjë me praktikën e periudhës paraislame. Në atë kohë kur vdiste një fisnik, ata dërgonin një kalorës në fise të ndryshme për të lajmëruar rreth vdekjes së tij, duke u thënë: “Arabët janë shkatërruar për shkak të vdekjes së filanit”. Një njoftim i tillë shoqërohej me të qara të mëdha dhe vajtime me zë të lartë.

 

Qarja pa zë për të vdekurin

Dijetarët muslimanë janë të një mendimi se të qarit pa zë për të vdekurin është e lejueshme, ndërsa të qarit me zë të lartë dhe vajtimet nuk janë të lejuara. Transmetohet në një hadith të vërtetë se Profeti (a.s.) ka thënë: “Allahu nuk e dënon një person për derdhje lotësh ose për dhimbjen që ka në zemrën e tij. Ai dënon për shkak të asaj që ai thotë”. Pastaj bëri me shenjë tek gjuha e tij.[43]

Profeti (a.s.) ka qarë për vdekjen e djalit të tij, Ibrahimit dhe ka thënë: “Sytë lotojnë dhe zemra ndjen dhimbje, por ne themi vetëm çfarë kënaq Zotin tonë, o Ibrahim”.[44]

Ai gjithashtu ka qarë kur i vdiq mbesa, Umejma, vajza e Zejnebes. Lidhur me këtë Sead ibën Ubade ka thënë: “A po qan o i Dërguari i Allahut?! A nuk e ndalove ti Zejneben prej të qarit? Profeti (a.s.) iu përgjigj: “Kjo (e qarë) është mëshirë që Allahu ka vendosur në zemrat e robërve të Tij. Sigurisht, Allahu mëshiron ata që janë të mëshirshëm prej robërve të Tij”.[45]

Transmetohet prej Tabaraniut nga Abdullah ibën Zejdi se ka thënë se të qarët pa zë është e lejuar.

Qarja me zë të lartë e me vajtim shkakton dhimbje dhe vuajtje për personin e vdekur. Transmetohet prej Ibën Umerit se kur Umeri ishte goditur me thikë e i kishte rënë të fikët, njerëzit përreth tij kishin filluar të qajnë me zë. Kur u kthye në gjendjen normale, ai u tha atyre: “A nuk e dini atë që ka thënë i Dërguari i Allahut se i vdekuri dënohet nga vajtimet me zë prej të gjallëve”.

Ebu Musa transmeton se kur Umeri ishte i plagosur, Suhejbi qante duke thënë: “O vëllai im i dashur!” Për këtë Umeri i tha atij: “O Suhejb! A nuk e di ti se i Dërguari i Allahut ka thënë: “Personi i vdekur dënohet prej vajtimeve të të gjallëve”.[46]

Mugire ibën Shu’ba transmeton se ka dëgjuar Profetin (a.s.) duke thënë: “Personi që vajtohet me zë dënohet po për këtë shkak”.[47] Hadithet e mësipërme janë transmetuar prej Buhariut dhe Muslimit.

Nga këto hadithe kuptojmë se i vdekuri ndjen dhimbje dhe jo rehati kur dëgjon familjen e tij tek vajton mbi të, sepse ai i dëgjon vajtimet dhe veprat e tyre shfaqen para tij. Kjo nuk do të thotë se të vdekurit do të dënohen për shkak të vajtimeve të familjarëve të tyre për ta, sepse Kurani thotë se asnjë person nuk është përgjegjës për veprat e të tjerëve.

Ibën Xheriri transmeton prej Ebu Hurejrës se ai ka thënë: “Veprat tuaja shfaqen tek të vdekurit tuaj të afërt, prandaj nëse ato janë të mira ata kënaqen me to, por nëse janë të këqija ata i urrejnë ato”.

Ahmedi dhe Tirmidhiu transmetojnë nga Enesi se i Dërguari i Allahut ka thënë: “Veprat tuaja u shfaqen të vdekurve tuaj të afërm dhe familjes. Prandaj, nëse ato janë të mira ata do të jenë të kënaqur dhe nëse janë të këqija ata do të thonë: “O Allah! Mos ua merr jetën atyre derisa t’i kesh udhëzuar në rrugën e drejtë siç na udhëzove ne para tyre”.[48]

Numan ibën Beshiri transmeton se Abdullah ibën Rauahas i ka rënë të fikët dhe motra e tij Amra ka filluar të vajtojë: “O ç’më gjeti mua! O vëllai im…!” Kur u bë mirë, ai i tha asaj: “Çdoherë që thoshe diçka për mua, unë pyetesha: A je me të vërtetë siç thotë ajo?”[49] Transmeton Buhariu.

 

Vajtimi me kujë mbi të vdekurin

Vajtimi me kujë i referohet të vajtuarit me zë të lartë, gjë që është ndaluar prej Profetit (a.s.). Ebu Malik Eshari transmeton se Profeti (a.s.) ka thënë: “Katër gjëra që janë praktikuar në kohën paraislame do të vazhdojnë të praktikohen nga umeti im: krenaria me prejardhjen; dhënia një personi baba tjetër nga babai i tij gjeneologjk; të besuarit se shiu mundësohet nga disa yje dhe të vajtuarit me kujë për të vdekurin”.[50]

Për më tepër ka thënë: “Një vajtuese (profesionale)[51] do të ngrihet Ditën e Gjykimit e veshur me një fustan prej katrani dhe puçrra të mbushura me qelb, vetëm në rast se ajo pendohet para vdekjes së saj”.[52] Transmeton Ahmedi dhe Muslimi.

Umu Atije transmeton se i Dërguari i Allahut na bëri të betoheshim se nuk do të vajtonim me kujë mbi të vdekurin.[53] Transmeton Buhariu dhe Muslimi.

Bezari transmeton përmes një zinxhiri të fortë transmetuesish se Profeti (a.s.) ka thënë: “Dy zëra janë të mallkuar në këtë botë dhe në botën tjetër, e çjerra (për të festuar) fatin e mirë dhe të vajtuarit me zë kur të godet ndonjë fatkeqësi”.[54]

Ebu Musa transmetohet të ketë thënë: “Deklaroj distancimin tim për gjithçka ka mohuar i Dërguari i Allahut. Pejgamberi (a.s.) ka mohuar publikisht dhe ka kundërshtuar gruan që vajton me zë të lartë, atë që qeth kokën e saj dhe atë që gris rrobat e saj në vajtim”.[55] Transmeton Buhariu dhe Muslimi.

Ahmedi transmeton prej Enesit se ai ka thënë: “Kur gratë i dhanë besën Profetit (a.s.), ai u kërkoi atyre të zotoheshin se nuk do të vajtonin me zë për të vdekurit. Më pas ato e kanë pyetur: “O i Dërguari i Allahut! Disa prej atyre grave na kanë ndihmuar në vajtimin e të vdekurve tanë gjatë kohës paraislame. A duhet t’i ndimojmë ato në vajtimin e të vdekurit të tyre tani që jemi muslimane? Ai është përgjigjur: “Nuk ka gjëra të tilla në Islam (d.m.th. të ndihmojmë njëri – tjetrin në vajtimin e të vdekurit)”.[56]

 

Mbajtja zi për të vdekurin

Për një grua është e lejueshme të mbajë zi për një periudhë treditore për vdekjen e një të afërmi, me kusht që burri i saj mos ta kundërshtojë veprimin e saj. Nuk është e lejueshme për të që të mbajë më shumë se tre ditë, përveçse në rastin e vdekjes së burrit të saj, kur ajo duhet të mbajë zi për katër muaj e dhjetë ditë, e cila është një periudhë ligjore pritjeje ose “iddeh”. Kjo është transmetuar prej “Grupit”, me përjashtim të Tirmidhiut. Ata transmetojnë prej Umu Atijes se Profeti (a.s.) ka thënë:

“Gruaja nuk duhet të mbajë zi për një të vdekur më shumë se tri ditë, përveçse në rast të vdekjes së burrit të saj, për të cilin duhet të mbajë zi për një periudhë prej katër muaj e dhjetë ditësh. Një grua e tillë nuk duhet të veshë rroba me ngjyra të ndezura. Ajo mund të veshë rroba të thjeshta dhe të errëta. Gjatë kësaj periudhe ajo nuk duhet të përdorë zbukurues apo makijazh për sytë, as të hedhë parfum, as t’i lyej duart dhe gishtat e këmbëve me këna, as t’i krehë flokët, me përjashtim të kohës në fund të mensturacioneve, kur ajo mund të përdorë disa pastrues apo freskues (si p.sh. parfum etj) për t’u çliruar nga ndonjë erë e keqe që mund të ngelet nga periodat”.[57]

Prandaj, kur një e ve është në zi ajo nuk mund të përdorë zbukurues si p.sh. stoli ari, kohl[58], mëndafsh, parfum ose këna për të lyer duart dhe këmbët. Vejusha duhet ta mbajë këtë periudhë pritjeje nga respekti për kujtimin e burrit të saj dhe plotësimin e detyrimeve të saj kundrejt tij deri në kohën e caktuar të pritjes.

 

Pëlqehet përgatitja e ushqimit për familjen e të ndjerit

Abdullah ibën Xhafer transmeton se i Dërguari i Allahut ka thënë: “Përgatitni ushqim për familjen e Xhaferit, sepse ajo që u ka rënë atyre bën që ata të jenë të zënë”.[59] Transmeton Ebu Daudi, Ibën Maxhe dhe Tirmidhiu, i cili e vlerëson hadithin si të vërtetë.

Islami e këshillon këtë veprim, sepse është një veprim mirësie dhe virtyti e i bashkon shokët dhe fqinjët më afër njëri-tjetrit.

Shafiu ka thënë: “Rekomandohet që të afërmit e të vdekurit të përgatisin ushqim të mjaftueshëm për të ushqyer një ditë dhe një natë familjen e të ndjerit, sepse kjo është praktikë e Profetit (a.s.) dhe e njerëzve të mirë”.

Dijetarët e konsiderojnë të preferueshme nxitjen e familjes së të ndjerit të ushqehet, me qëllim që pikëllimi apo hidhërimi i tepërt mos të ndikojë në shmangien e ushqimit dhe për këtë arsye të bëhen të dobët.

Gjithashtu, disa dijetarë thonë se nuk është e lejueshme ofrimi i ushqimit për gratë që vajtojnë me zë, sepse kjo do t’i ndihmonte ato në diçka që është mëkat.

Të gjitha shkollat e legjislacionit islam e urrejnë faktin që familja e të ndjerit të përgatisë ushqim për njerëzit e ardhur për ngushëllim, sepse kjo do të ishte shtesë në hidhërimin e tyre dhe do t’i ngarkonte ata me ngarkesa të panevojshme. Një praktikë e tillë i ngjason zakoneve arabe para Islamit. Duke u bazuar tek kjo praktikë, Xheriri ka thënë: “Në atë kohë ne e konsideronim grumbullimin dhe ngrënien e ushqimit të përgatitur nga familja e të ndjerit, pas varrosjes së të vdekurit, si pjesë e zisë”. Disa dijetarë e konsiderojnë këtë krejtësisht të ndaluar (haram).

Ibën Kudame nxjerr në pah se është e lejueshme vetëm kur ka një nevojë të vërtetë, sepse ka prej atyre që kanë ardhur nga vende të largëta për të shoqëruar xhenazen e të ndjerit, kështu që atyre u duhet të qëndrojnë në atë familje. Në këtë rast familja duhet t’i konsiderojë ata si mysafirë.

 

Përgatitja e qefinit dhe varrit para vdekjes

Buhariu është marrë me këtë temë në kapitullin e quajtur “Ata që përgatitën qefinin në kohën e Profetit (a.s.) pa kundërshtimin e tij për këtë veprim”. Buhariu transmeton nga Sehli se ai ka thënë se një grua ka shkuar te Profeti (a.s.) me një copë të endur pëlhure. Ajo i ka thënë: “Unë e kam endur me duart e mia për ta veshur”. Profeti (a.s.) ia ka marrë atë sepse i nevojitej. Ai e ka mbështjellë rreth brezit të tij me qëllim mbulimin e pjesëve të poshtme të trupit dhe ka ardhur drejt nesh. Një burrë iu lut duke i thënë: “Kjo copë qenka mjaft e këndëshme! Pse nuk ma jep mua ta vesh? Disa nga njerëzit e pranishëm e qortuan burrin, sepse e dinin se Profetit i nevojitej ajo copë dhe se ai nuk e mohonte asnjëherë kërkesën e dikujt. Burri u është përgjigjur: “Për Allah, unë nuk ia kërkova atë për ta veshur, por për ta ruajtur dhe për ta përdorur si qefin”. Më tej Sehli vazhdon: “Dhe më vonë kur ai vdiq, e njëjta copë pëlhure është përdorur si qefin për të”.[60]

Duke komentuar mbi kapitullin e mësipërm të Buhariut, Hafidh Ibën Haxheri thotë: “Buhariu është shprehur për të treguar se në fillim shokët e Profetit nuk e kanë pëlqyer kërkesën e burrit për copën e Profetit. Ata nuk e kundërshtuan atë, kur ai u shpjegoi arsyen e kërkesës së tij”.

Kjo vërteton se është e lejueshme rregullimi i gjërave gjatë jetës për ato që na nevojiten, si p.sh. qefinin apo varrin. Ai deklaron se Ibën Batal ka thënë se është e lejueshme planifikimi i diçkaje, përpara se të jetë nevoja. Për më tepër Hafidhi nxjerr në pah se disa njerëz të sinqertë e kanë gërmuar (hapur) vetë varrin e tyre. Zejn ibën Munir e kritikoi atë, duke i thënë se shokët e Profetit (a.s.) nuk e kanë vepruar këtë praktikë dhe nëse të vepruarit kështu (përgatitja e varreve të tyre gjatë jetës) do të ishte e pëlqyeshme, shumica e tyre do ta vepronin këtë.

Duke komentuar mbi këtë çështje, Ajni thotë:“Fakti se kjo nuk është praktikuar nga shokët e Profetit (a.s.) nuk do të thotë se të vepruarit në këtë mënyrë është e ndaluar, sepse nëse një veprim gjykohet si i mirë nga muslimanët, shihet si i mirë edhe në vëzhgimin e Allahut, veçanërisht kur është praktikuar nga disa prej dijetarëve më të devotshëm”.

Përkitazi me këtë, Ahmedi ka thënë: “Nuk ka asgjë të keqe nëse një person ble një pjesë toke për varrosjen e tij dhe shpreh dëshirën për t’u varrosur atje. Othmani, Aishja dhe Umer ibën Abdulaziz kanë vepruar në këtë mënyrë”.

 

Dëshira për të vdekur në Haramejn[61]

Dëshira për vdekur në njërin prej vendeve të shenjta në Mekë apo në Medine është e pëlqyeshme. Buhariu ka transmetuar nga Hafsa se Umeri ka thënë: “O Allah! Më siguro të bie dëshmor në rrugën Tënde dhe më mundëso të vdes në qytetin e Profetit (a.s.)!” Për këtë Hafsa e ka pyetur: “Si do të arrihet kjo?” Ai i ka thënë: “Në dashtë Allahu, mua do të më plotësohet lutja ime!”.[62]

Tabaraniu transmeton nga Xhabiri se Profeti (a.s.) ka thënë: “Ai që vdes në njërin prej vendeve të shenjta do të ngrihet në paqe Ditën e Ringjalljes”.[63] Mes transmetuesve të këtij hadithi janë Musa ibën Abdurrahman, i cili është përmendur si i besueshëm nga Ibën Hibani dhe Abdullah ibën Muemil. Ahmedi e konsideron hadithin si të dobët, ndërsa Ibën Hibani e konsideron si të besueshëm.

 

Vdekja e papritur

Ebu Daudi transmeton prej Ubejd ibën Halid Es-Sulemi, njëri prej shokëve të Pejgamberit (a.s.) – njëherë thotë se ka dëgjuar nga Pejgamberi (a.s.) e njëherë thotë se ka transmetuar nga Ubejdi , – se ka thënë: “Vdekja e befasishme është e hidhur [64].”[65]

Ky hadith është transmetuar prej Abdullah ibën Mesudit, Enes ibën Malikut, Ebu Hurejrës dhe Aishes, por të gjitha këto transmetime janë të dobëta për arsye të ndryshme. El-Ezdi ka thënë: “Ky hadith është transmetuar përmes zinxhirëve të ndryshëm transmetuesish, por asnjëri nuk është i vërtetë nga Profeti (a.s.).

 

Shpërblimi i personit që i vdes një fëmijë

Buhariu transmeton prej Enesit se Profeti (a.s.) ka thënë: “Atij muslimani që i vdesin tre prej fëmijëve të tij, para se ata të kenë arritur moshën madhore, ai do të shpërblehet me xhenet, si mëshirë nga Allahu për humbjen e tyre”.[66]

Buhariu dhe Muslimi transmetojnë prej Ebu Seid El Hudrit se ai ka thënë: “Disa gra e kanë pyetur Profetin (a.s.): Cakto një ditë të veçantë për t’u këshilluar me ne”. Profeti (a.s.) u ka thënë: “Nëse gruas muslimane i vdesin tre fëmijë, ata do të jenë mbrojtës për të nga zjarri”. Një grua e ka pyetur: “Edhe nëse i vdesin dy fëmijë?” Ai i është përgjigjur: “Edhe nëse i vdesin dy fëmijë”.[67]

 

Jetëgjatësia e umetit islam

Tirmidhiu transmeton prej Ebu Hurejrës se Profeti (a.s.) ka thënë: “Jetëgjatësia e njerëzve të umetit tim është 60-70 vjeç dhe shumë pak prej tyre do ta kapërcejnë këtë”.[68]

 

Vdekja – një formë pushimi

Buhariu dhe Muslimi transmetojnë prej Ebu Katades se, njëherë, kur Profeti (a.s.) ka kaluar pranë një kortezhi varrimi ka thënë: “Ai është tani në paqe e të tjerët në paqe prej tij”. Njerëzit e pyetën: “O i Dërguar i Allahut! Cili është në paqe dhe prej kujt janë të tjerët në qetësi?” Ai ka thënë: “Robi besimtar i Allahut është çliruar nga vuajtjet e kësaj bote pas vdekjes së tij, ndërsa pas vdekjes së personit të lig, njerëzit e tjerë, pemët, toka dhe kafshët kanë shpëtuar nga e keqja e tij”.[69]

 

Përgatitja për varrimin e të vdekurit

Trupi i të vdekurit duhet të përgatitet për varrosje, duhet larë dhe qefinosur dhe pastaj i duhet falur xhenazja. Pas kësaj ai duhet varrosur.

 

Larja e të vdekurit

Juristët janë të një mendimi se larja e trupit të të vdekurit është farz kifaje ose detyrim i kufizuar. Nëse për të kujdesen disa persona, duke e kryer atë detyrim, atëherë ai detyrim bie nga të tjerët, siç urdhërohet prej të Dërguarit të Allahut dhe praktikës së komunitetit musliman.

 

Kush duhet larë e kush nuk duhet larë

Trupi i muslimanit të vdekur duhet larë detyrimisht, me përjashtim të atyre që vriten në fushën e betejës prej jobesimtarëve.

 

Larja e pjesëve të shkëputura të një trupi

Mes dijetarëve muslimanë ka mendime të ndryshme, për sa i përket larjes së pjesëve të shkëputura nga trupi. Sipas Shafiut, Ahmedit dhe Ibën Hazmit këto pjesë duhet të lahen dhe të qefinosen e më pas falet xhenazja. Shafiu ka thënë: “Ne u lajmëruam se një zog kishte lëshuar nga lart një dorë njeriu në Mekë pas Luftës së Devesë. Njerëzit e njohën atë prej unazës që mbante në njërin gisht.[70] Ajo dorë është larë dhe i është falur xhenazja. Kjo është bërë në prani të shumë shokëve të Profetit (a.s.)”.

Ahmedi ka thënë se Ebu Ejubi i ka falur xhenazen një këmbe të shkëputur të një personi të vdekur, ndërsa Umeri i ka falur xhenazen kockave.

Ibën Hazmi ka thënë se mund t’i kryhet falja e xhenazes një pjese të gjetur prej trupit të një muslimani. Ajo duhet larë dhe qefinosur, me përjashtim kur ajo është pjesë e trupit të një dëshmori. Ibën Hazmi thekson se falja e xhenazes një pjese të gjetur të trupit të një muslimani është e ngjashme si të falesh për të tërin; për trupin dhe shpirtin.

Ebu Hanife dhe Maliku kanë thënë se, nëse gjendet më shumë se gjysma e trupit të një muslimani, ai duhet larë dhe duhet t’i falet xhenazja, në të kundërtën ai nuk duhet larë e as duhet t’i falet xhenazja.

 

Shehidi nuk lahet

Trupi i dëshmorit, d.m.th. muslimani i vrarë në luftë nga mosbesimtarët, nuk lahet, edhe në qoftë se ka vdekur xhunub.[71] Trupi i tij duhet qefinosur me teshat që ai mbante veshur kur ka vdekur, nëse ato vlejnë për atë qëllim. Nëse teshat e tij nuk mund ta mbulojnë plotësisht trupin, mund të përdoren disa rroba shtesë për qefinosjen e trupit të tij. Gjithashtu duhet të hiqet diçka që tepron pas qefinosjes me rrobat e tij. Trupi i një personi të tillë duhet të varroset në gjendjen e tij të përgjakur. Asnjë prej njollave të gjakut nuk duhet pastruar.

Ahmedi transmeton se Profeti (a.s.) ka thënë: “Mos i lani ata që vdesin dëshmorë, sepse çdo plagë e tyre ose çdo pikë gjaku do të kullojë një aromë si ajo e miskut Ditën e Gjykimit”. Profeti (a.s.) urdhëroi që dëshmorët e betejës së Uhudit të varroseshin me njollat e tyre të gjakut nëpër rroba. Ata nuk u lanë e as nuk u fal xhenazja e tyre.[72]

Shafiu ka thënë se varrosja e dëshmorëve pa u larë dhe pa iu falur xhenazja mund të shpjegohet me faktin se ata do të takojnë Allahun me plagët e tyre që kullojnë erë misku. Nderi i dhënë nga Allahu i liron ata prej nevojës për faljen e xhenazes nga të tjerët. Për më tepër ky fakt i bën gjërat më të lehta për muslimanët që kanë mbijetuar, të cilët mund të jenë plagosur në luftë dhe i frikësohen sulmit të armikut dhe mund të jenë të shqetësuar për sigurinë e familjeve të tyre dhe po ashtu familjet e tyre mund të jenë të shqetësuar për ta.

Thuhet se pas urtësisë së mosfaljes së xhenazes për dëshmorët është se kjo kryhet për një person të vdekur në gjendje normale, ndërsa shehidi (dëshmori në rrugën e Allahut) nuk është i vdekur por i gjallë. Një tjetër arsye mund të jetë se përderisa falja është një lloj ndërmjetësimi, dëshmori nuk ka nevojë për të. Në fakt ata do të ndërmjetësojnë për të tjerët.

 

Dëshmorët, trupat e të cilëve duhen larë dhe për të cilët duhet kryer falja e xhenazes

Ata që nuk janë vrarë në luftë prej mosbesimtarëve, megjithëse mund të konsiderohen nga ana ligjshmërisë islame si dëshmorë, duhet të lahen dhe t’u falet xhenazja.

Gjatë kohës së Profetit trupat e këtyre dëshmorëve laheshin. Muslimanët pas kohës së Pejgamberit (a.s.) i kanë larë trupat e Umerit, Othmanit dhe Aliut, edhe pse të gjithë këta ishin shehidë. Më poshtë do të japim hollësira lidhur me këta dëshmorë.

Xhabir ibën Atik transmeton se i Dërguari i Allahut ka thënë: “Ka shtatë lloje dëshmorësh, përveç atyre të vrarë në rrugë të Allahut: Personi që vdes nga murtaja; personi që mbytet në ujë; personi që vdes nga sëmundja e plevitit[73]; personi që vdes prej sëmundjes së stomakut; personi që vdes nga djegiet; personi që vdes nën gërmadha dhe gruaja që vdes gjatë lindjes”.[74] Hadithi është transmetuar nga Ahmedi, Ebu Daudi dhe Nesaiu me anë të një zinxhiri të vërtetë transmetimi.

Ebu Hurejra transmeton se i Dërguari i Allahut ka pyetur njerëzit përreth tij: “Kë konsideroni ju dëshmor?” Ata thanë: “Dëshmor është ai që vritet duke luftuar në rrugë të Zotit o i Dërguar i Allahut”. Profeti (a.s.) u ka thënë: “Nëse do të ishte kështu, atëherë shumë pak prej umetit tim do të ishin dëshmorë!”. Ata e kanë pyetur: “Cilët janë ata të tjerët, o i Dërguar i Allahut?” Ai ka thënë: “Ai që vritet duke luftuar në rrugë të Allahut është dëshmor, ai që vdes duke iu bindur Allahut është dëshmor, ai që vdes nga murtaja është dëshmor, ai që vdes nga një sëmundje stomaku është dëshmor dhe ai që vdes i mbytur në ujë është gjithashtu dëshmor”.[75] Transmeton Muslimi.

Seid ibën Zejd transmeton se Profeti (a.s.) ka thënë: “Ai që vritet duke ruajtur pasurinë e tij është dëshmor, ai që vritet duke mbrojtur veten është dëshmor, ai që vritet për të mbrojtur fenë e tij është dëshmor dhe ai që vdes duke mbrojtur familjen e tij është dëshmor”.[76] Transmeton Ahmedi dhe Tirmidhiu. Dijetarët e mëvonshëm e konsiderojnë këtë hadith të vërtetë.

 

Mosbesimtari nuk lahet

Nuk është e lejuar për një musliman të lajë trupin e një mosbesimtari, megjithëse disa dijetarë e konsiderojnë të lejueshme. Sipas shkollës malikite dhe asaj hanbelite, muslimani nuk duhet ta lajë trupin e një mosbesimtari, edhe nëse ai është prej të afërmve të fisit të tij. Po kështu, muslimanit nuk i lejohet ta qefinosë apo ta varrosë atë, vetëm nëse i frikësohet dekompozimit të trupit për shkak të kushteve apo se mos sulmohet prej kafshëve grabiqare, etj. Në raste të tilla ai duhet të varroset në një gropë dhe të mbulohet me dhé. Ky mendim bazohet mbi transmetimin e Ahmedit, Ebu Daudit, Nesait dhe Bejhakiut. Ata kanë transmetuar nga Aliu (r.a.) se ai ka treguar se i ka thënë të Dërguarit të Allahut: “Xhaxhai yt, burri i vjetër e i paudhëzuar ndërroi jetë”. Profeti (a.s.) ka thënë: “Shko varrose babanë tënd dhe mos bëj asgjë tjetër derisa të kthehesh tek unë”. Aliu (r.a.) vazhdon: “Unë veprova siç më porositi Profeti (a.s.) dhe pastaj u ktheva tek ai. Profeti (a.s.) më urdhëroi të lahesha dhe pastaj u lut për mua”.[77]

Ibën Mundhiri thotë se nuk ka diçka të veçantë të transmetuar prej Profetit (a.s.) rreth procedurës së larjes së trupit të vdekur të mosbesimtarit.

 

Larja e trupit të vdekur

I tërë trupi i të vdekurit duhet të lahet me ujë, e pakta një herë, pa marrë në konsideratë nëse i ndjeri është mashkull xhunub apo femër në periudhën e menstruacioneve. Është e rekomandueshme që trupi të vendoset në një sipërfaqe të ngritur (d.m.th. në një tavolinë ose një dërrasë). Pastaj i duhen hequr rrobat, por pjesët e tij intime duhet të jenë të mbuluara, nëse nuk është fëmijë.[78]

Në larje duhet të qëndrojnë të pranishëm vetëm ata që nevojiten. Personi që lan të vdekurin, mashkull qoftë apo femër, duhet të jetë njeri i besueshëm dhe i devotshëm, i cili nuk tregon atë që mund të shohë, veçs asaj që është e mirë. Ibën Maxhe transmeton se Profeti (a.s.) ka thënë: “Le t’i lajnë të vdekurit tuaj njerëzit e besueshëm”.[79]

Ai që e lan të vdekurin e ka për detyrë ta bëjë nijetin, ngase ai është thirrur ta bëjë këtë. Pastaj ai duhet të fillojë me fërkimin e lehtë të barkut të të ndjerit me qëllim nxjerrjen e ndonjë sekrecioni apo mbetjeje të mundshme dhe pastaj duhet pastruar i gjithë trupi nga papastërtitë.

Ai që lan të vdekurin duhet të përdorë një copë ose një mbështjellëse për duart e tij, sepse prekja e pjesëve intime të të vdekurit pa përdorur ndonjë copë të tillë është haram (e ndaluar). Pastaj ai ose ajo duhet ta lajnë të ndjerin si abdesi që merret para faljes.

Transmetohet se Profeti (a.s.) ka thënë: “Filloni ta lani të vdekurin nga pjesët e djathta të tij dhe ato pjesë që lahen kur merret abdes”.[80]

Kjo ka për qëllim kristalizimin e shenjave të pjesëve të trupit të besimtarit që janë larë gjithmonë gjatë abdesit të cilat do të shndrisin Ditën e Gjykimit.

Më pas, duke filluar nga krahu i djathtë, trupi duhet të lahet me sapun dhe ujë tre herë. Në pamundësi të sapunit, larja bëhet thjesht me ujë dhe është e mjaftueshme. Nëse personi që lan të vdekurin e sheh se tri herë janë të pamjaftueshme për larjen e trupit siç duhet, atëherë ai mund ta lajë atë pesë apo shtatë herë. Sipas një hadithi të vërtetë, Profeti (a.s.) ka thënë: “Lajeni trupin e të vdekurit tuaj me numër tek; tre, pesë apo shtatë herë ose edhe më tepër nëse e shihni të nevojshme.[81]“[82]

Ibën Mundhiri ka thënë se Profeti (a.s.) i ka këshilluar femrat që ta lajnë trupin e të vdekurës më shumë se shtatë herë, në rast se ato e shohin të nevojshme për të vepruar kështu, por duhet të jetë numër tek. Nëse personi që ka vdekur është femër, flokët e saj duhet të lëshohen, të lahen, të bëhen sërish gërshet dhe të vendosen mbrapa shpinës së saj. Sipas hadithit të transmetuar prej Umu Atijes, flokët e vajzës së Profetit (a.s.) ishin në tre gërsheta. Kur ka pyetur nëse ia kanë zgjidhur gërshetat dhe ia kanë lidhur prapë, ajo ka marrë përgjigjen “Po”.[83]

Muslimi transmeton këto fjalë: “Ne ia kemi bërë flokët e saj tri gërsheta, dy anash dhe një në mes”.[84]

Në Sahihun e tij, Ibën Hibani thotë: “Ato vepruan kështu në pajtim me urdhërin e Profetit (a.s.): “Bëjani flokët asaj tri gërsheta!”

Pas larjes, trupi duhet të thahet me një copë të pastër për të mos lagur qefinin. Pastaj trupi parfumoset me erëra të mira. Profeti (a.s.) ka thënë: “Kur t’i hidhni parfum (tymosje) të vdekurit, hidhini atij numër tek (pas larjes së tij)”.[85] Transmetohet prej Bejhakiut, Hakimit dhe Ibën Hibanit. Dy të fundit e konsiderojnë atë hadith të vërtetë. Ebu Vail ka thënë: “Aliu ka pasur ca misk dhe u kishte thënë që pas vdekjes së tij t’i hidhej kjo erë e mirë në trupin e tij. Ajo ishte çfarë kishte ngelur nga parfumi që përdorën për trupin e Profetit (a.s.) pas vdekjes”.

Shumica e dijetarëve janë të mendimit se është e papëlqyeshme (mekruh) prerja e thonjve, shkurtimi i mustaqeve, pastrimi i qimeve nën sqetulla apo i pjesëve intime. Megjithatë, Ibën Hazmi e konsideron të lejueshme.

Dijetarët kanë rënë dakord se nëse del diçka (urinë apo jashtëqitje) nga trupi i të vdekurit pasi ai të lahet e para se të qefinoset se duhet të lahen pjesët e prekura nga papastërtitë. Ata nuk janë të një mendimi nëse larja duhet të përsëritet. Disa thonë se nuk duhet përsëritur[86], të tjerë thonë se mjafton t’i jepet abdesi e të tjerë thonë se duhet përsëritur larja e plotë.

Mendimet e dijetarëve në lidhje me larjen e të vdekurit bazohen në atë që ka transmetuar “Grupi” nga Umu Atije, e cila ka thënë: “Profeti (a.s.) erdhi kur i vdiq e bija dhe tha: “Lajeni tri herë, pesë ose edhe më tepër, nëse e shihni të nevojshme, me ujë dhe sidr (gjethe lotusi) dhe pas larjes së fundit lyejeni trupin me kamfur ose diçka nga kamfuri dhe më lajmëroni pasi të keni përfunduar”. Kështu, kur mbaruam e lajmëruam atë dhe ai na dha një copë që e mbante të veshur rreth mesit dhe na tha ta mbështillnim me të trupin e saj si çarçaf i parë i qefinit”.[87]

Arsyeja e përdorimit të kamfurit, siç e përmendin disa dijetarë, është aroma e tij e këndshme, sepse atëherë është koha kur engjëjt janë të pranishëm. Përveç kësaj, ai është i freskët dhe ka një efekt lëmues, veçanërisht kur trupi ngrin dhe ndihmon në mbajtjen larg të insekteve prej tij. Pra, në një farë mënyre, kamfuri parandalon dekompozimin e parakohshëm të trupit. Në rast se nuk disponojmë kamfur, atëherë mund të përdorim ndonjë substancë tjetër në vend të saj që ka këto cilësi.

 

Pastrimi i trupit të të vdekurit me tejemum në pamundësi të ujit

Nëse nuk ka ujë për larjen e trupit të të ndjerit, atëherë ai mund të pastrohet me tejemum, sepse Allahu thotë në Kuran:

فَإن لَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا

“Nëse ju nuk gjeni ujë, atëherë merrni tejemum”.

Po ashtu, Profeti (a.s.) ka thënë: “E tërë toka është bërë e pastër dhe xhami për mua”.[88]

Në rast se i frikësohemi dëmtimit të trupit të të vdekurit nga larja e tij, atëherë mund të përdorim tejemum. E njëjta gjë zbatohet edhe për një grua që ka ndërruar jetë dhe aty nuk ka asnjë grua tjetër për ta larë atë, apo nëse vdes një burrë dhe atje nuk gjendet asnjë burrë tjetër për ta larë atë.

Ebu Daudi në koleksionin e tij “Merasil” dhe Bajhakiu nga Mekhul, transmetojnë se Profeti (a.s.) ka thënë: “Nëse një grua vdes në mesin e burrave dhe atje nuk ka asnjë grua tjetër me ta, apo nëse vdes një burrë dhe atje ka vetëm gra dhe nuk ka ndonjë burrë tjetër, trupit të tij apo të saj i jepet tejemum në vend të larjes së plotë dhe pastaj varroset duke u llogaritur sikur të mos kishin gjetur ujë”. Pra, të dy këta konsiderohen si dikush që vdes dhe atje nuk ka ujë për t’i larë dhe pastruar.

Gruas së vdekur i jep tejemum me dorën e tij njëri prej njerëzve të saj të afërm prej gjakut. Nëse nuk ka të pranishëm ndonjë nga të afërmit e gjakut, mund t’i japë asaj tejemum një njeri i huaj me dorën e mbështjellë me një copë. Ky është mendimi i Ebu Hanifes dhe Ahmedit. Maliku dhe Shafiu janë të mendimit se nëse një mashkull prej të afërmve që janë mahrem ka mundësi, atëherë ai duhet ta lajë trupin e gruas së vdekur, sepse ajo konsiderohet si një burrë përsa i përket atij në auretin[89] e saj dhe të qenit vetëm me të.

Imam Maliku ka thënë se ka dëgjuar dijetarët të thonë: “Nëse një grua vdes dhe atje nuk ka asnjë grua tjetër për ta larë, as edhe një mashkull prej atyre që janë mahrem, as burri i saj, i cili mund ta merrte këtë përgjegjësi, atëherë asaj i jepet tejemum duke i pastruar fytyrën dhe duart e saj me dhé”. Gjithashtu Maliku është i mendimit se e njëjta gjë zbatohet edhe në rastin e një burri të vdekur, ku rreth tij gjenden vetëm gra.[90]

Bashkëshorti lan bashkëshorten dhe anasjelltas

Dijetarët kanë rënë dakord për lejueshmërinë e një gruaje që të lajë burrin e saj të vdekur. Aishja (r.a.) ka thënë: “Po të mund të riktheja atë që ka kaluar, Pejgamberin (a.s.) nuk do ta lante askush tjetër përveç grave të tij”.[91] Kjo transmetohet prej Ahmedit, Ebu Daudit dhe nga Hakimi, i cili e konsideron hadithin të vërtetë.

Megjithatë ka ndryshime mendimesh për lejueshmërinë e burrit, që lan trupin e gruas së tij të vdekur. Shumica e dijetarëve e konsiderojnë të lejueshme siç tregohet nga transmetimi i Darakutnit dhe Bejhakiut nga Aliu (r.a.), i cili e ka larë vetë trupin e Fatimes.[92] Kjo është mbështetur gjithashtu edhe në hadithin që Profeti (a.s.) i ka thënë Aishes: “Nëse ti vdes para meje, unë vetë do të laj dhe do të qefinos”.[93] Transmeton Ibën Maxhe.

Shkolla hanefite mendon se nuk është e lejueshme për burrin të lajë trupin e gruas së tij dhe nëse atje nuk ka asnjë grua tjetër, ai duhet t’i japë vetëm tejemum. Megjithatë, hadithet e mësipërme vërtetojnë të kundërtën e kësaj pikëpamjeje.

 

Gruaja mund ta lajë trupin e një djali të vdekur

Ibën Mundhiri ka thënë: “Të gjithë dijetarët kanë rënë dakord se gruaja mund ta lajë trupin e vdekur të një djali të ri”.

 

QEFINI

 

 

Statuti i tij ligjor

Qefinosja e trupit të të vdekurit është detyrim i kufizuar (farz kifaje) për muslimanët. Ajo mund të bëhet edhe me një copë pëlhure. Buhariu transmeton prej Hababit se ai ka thënë: “Ne emigruam me të Dërguarin e Allahut për të kërkuar kënaqësinë e Allahut dhe ne shpresonim se Ai do të na shpërblente për këtë. Ndërkohë disa vdiqën dhe nuk morën asnjë shpërblim në këtë botë. Njëri prej tyre ishte Musab ibën Umejr, i cili u vra në betejën e Uhudit. Ne nuk gjetëm ndonjë gjë për ta qefinosur atë, veç një copë pëlhure. Kur i mbulonim kokën, i zbuloheshin këmbët dhe nëse i mbulonim këmbët, i zbulohej koka. Pejgamberi (a.s.) urdhëroi që me copën të mbulohej koka dhe këmbët t’ia mbulonin me ca bar.[94]“[95]

 

Praktikat e pëlqyeshme në qefinosje

Praktikat e mëposhtme në qefinosje janë të rekomandueshme dhe duhen zbatuar kur trupi përgatitet për varrim.

1) Qefini duhet të jetë i këndshëm, i pastër dhe i aq i madh sa të mbulojë të gjithë trupin. Kjo bazohet në transmetimin e Ibën Maxhes dhe Tirmidhiut, i cili e konsideron hadithin të vërtetë prej Ebu Katades se Profeti (a.s.) ka thënë: “Nëse ndonjëri prej jush është kujdestar i vëllait të tij të vdekur, ai duhet të përgatisë për të qefinin më të mirë”.[96]

2) Qefini duhet të jetë i bardhë siç transmetohet prej Ahmedit, Ebu Daudit dhe Tirmidhiut nga Ibën Abasi se Profeti (a.s.) ka thënë: “Vishni rroba të bardha, sepse ato janë rrobat më të mira dhe qefinosni të vdekurit tuaj me to”.[97]

3) Qefini duhet të aromatizohet dhe të parfumoset. Për këtë kemi hadithin e vërtetë të përmendur nga Ahmedi dhe Hakimi, të cilët transmetojnë nga Xhabiri se Profeti (a.s.) ka thënë: “Nëse parfumos një trup të vdekur, bëje atë tri herë”.[98]

Ebu Seidi, Ibën Umeri dhe Ibën Abasi kanë porositur trashëgimtarët e tyre që të parfumosnin qefinin e tyre me erë të mirë.

4) Qefini duhet jetë në tri pjesë për burrat dhe pesë pjesë për gratë, duke u bazuar në hadithin që është transmetuar nga “Grupi” prej Aishes, e cila ka treguar se i Dërguari i Allahut është mbështjellë me tre çarçafë të rinj të bardhë prej Jemenit, pa këmishë apo çallmë”.[99]

Tirmidhiu ka thënë: “Shumica e dijetarëve mes shokëve të Profetit (a.s) dhe të tjerë janë të këtij mendimi”. Pastaj ai citon Sufjan El Theurin të ketë thënë: “I vdekuri mashkull duhet të qefinoset me tre pjesë pëlhure ose një këmishë dhe dy pjesë pëlhure, e nëse është e nevojshme me tre mbulesa”.

Edhe një mbulesë mund të mjaftojë nëse asgjë tjetër nuk është e mundshme. Gjithashtu edhe dy mbulesa do të mjaftojnë, por tre mbulesa janë më të pëlqyeshme për ata që mund t’i sigurojnë ato. Ky është mendimi i Shafiut, Amedit dhe Is’hakut. Ata mendojnë se femra e vdekur femër duhet të qefinoset me pesë çarçafë. Transmetohet prej Umu Atijes se Profeti (a.s.) i ka dhënë asaj një copë për kryqet, një këmishë, një shami dhe dy çarçafë (që të përdoreshin si qefin për të). Ibën Mundhiri ka thënë: “Shumë prej dijetarëve janë të mendimit se gruaja duhet të qefinoset me pesë çarçafë pëlhure”.

 

Qefinosja e muhrimit[100]

Nëse një muhrim vdes, ai duhet të lahet në të njëjtën mënyrë që lahet çdo musliman tjetër. Ai duhet të qefinoset me ihramin e tij (një lloj veshje që e përdorin haxhilerët në kohën e haxhit dhe përbëhet nga dy pjesë). Koka e tij nuk duhet të mbulohet dhe po ashtu trupi i tij nuk duhet parfumosur, pasi kufizimet e ihramit zbatohen ende për të, edhe pse ai ka ndërruar jetë. Kjo bazohet në atë që “Grupi” ka transmetuar prej Ibën Abasit, i cili ka thënë: “Gjatë kohës së haxhit, një burrë hipur në një deve ishte pranë të Dërguarit të Allahut (dhe po përpiqej të mësonte më shumë prej tij), kur ai befas u rrëzua nga deveja. Deveja e shkelmoi në qafën e tij dhe e vrau atë. Kur Profeti (a.s.) e pa se kishte vdekur, u drejtua të pranishmëve dhe u tha: “Lajeni atë me ujë dhe gjethe lotusi, pastaj mbështilleni me dy çarçafët e tij (të ihramit), mos e parfumosni trupin e tij dhe as mos ia mbuloni kokën, sepse Allahu i Madhëruar do ta ringjallë atë Ditën e Gjykimit duke shqiptuar telbijen[101].”[102]

Shkolla hanefite dhe malikite mendojnë se kur vdes një haxhi, atëherë gjendja e tij e ihramit ka përfunduar. Kështu, pas kësaj ai mund të qefinoset si çdo person tjetër që nuk është haxhi. Qefini i tij mund të jetë i qepur, koka mund t’i mbulohet dhe mund t’i hidhet parfum. Në mendimin e tyre, rasti i burrit që vdiq kur ishte me Profetin (a.s.) gjatë periudhës së haxhit është një rast i veçantë dhe nuk vendos ndonjë përparësi për rastet e tjera. Megjithatë, arsyeja e dhënë (për mosmbulimin e kokës dhe mosparfumosjen e trupit të tij) praktikohet në përgjithësi. Deklarata se ai do të ngjallet Ditën e Gjykimit me telbijen në gojën e tij, qartësisht nënkupton të gjithë ata që vdesin në gjendje ihrami. Ekziston një parim juridik se, nëse është zbatuar një rregull për një rast të tillë të veçantë, ai zbatohet edhe tek rastet e tjera të ngjashme, vetëm nëse gjendet diçka që tregon se rasti është i veçantë në natyrë dhe i kufizuar në qëllim.

 

Shpenzimi i tepërt në qefinosje është i papëlqyeshëm

Qefini duhet të jetë prej një cope të mirë, por jo aq i shtrejtë sa do ta rëndonte së tepërmi personin.

Sha’biu tërheq vëmendjen se Aliu (r.a.) ka thënë: “Mos e teproni në qefinosjen time. Unë kam dëgjuar të Dërguarin e Allahut të thotë se nuk duhet tepruar në përgatitjen e qefinit, sepse shumë shpejt ai u merret të vdekurve”.[103] Transmetohet prej Ebu Daudit. Në zinxhirin e transmetuesve është një burrë i quajtur Ebu Malik, që nuk është i besueshëm. Transmetohet se Hudhejfe ka thënë: “Mos e teproni në përgatitjen e qefinit. Blini për qefinin tim vetëm dy çarçafë të pastër, të bardhë pëlhure”.

Ebu Bekri ka thënë: “Lajeni këtë rrobën time dhe shtoni edhe dy çarçafë pëlhure dhe më qefinosni me to”. Për këtë Aishja (r.a.) ka thënë: “Kjo teshë që ti ke veshur është e vjetër dhe e dalë jashtë përdorimit”. Ai i ka thënë: “Të gjallët meritojnë më shumë se të vdekurit për të veshur rroba të reja”.

 

Përdorimi i mëndafshit në qefin

Nuk është e lejueshme për burrat të varrosen me qefin mëndafshi, ndërkohë që për gratë është e lejueshme një gjë e tillë. Kjo bazohet në thëniet e mëposhtme të Pejgamberit (a.s.) në lidhje me mëndafshin dhe floririn: “Të dyja këto gjëra (floriri dhe mëndafshi) janë të ndaluara për burrat e umetit tim, por janë të lejuar për femrat”.[104]

Megjithatë, shumë dijetarë e kundërshtojnë përdorimin e qefinit të mëndafshtë edhe për gratë, sepse ky është teprim dhe shpërdorim i parave dhe si rrjedhim është i ndaluar. Këta dijetarë bëjnë dallim midis lejueshmërisë për gruan, që të mbajë zbukurues gjatë jetës së kësaj bote dhe praktikës së zbukurimit të qefinit pas vdekjes. Ahmedi ka thënë: “Unë nuk pëlqej që gratë të qefinosen me mëndafsh”. Po ashtu shprehin kundërshtimin e tyre edhe Hasani, Ibën Mubarek dhe Is’haku. Ibën Mundhiri ka thënë: “Unë nuk njoh asnjë dijetar me mendim të ndryshëm nga ky lidhur me këtë temë”.

 

Qefini duhet të blihet me paratë e të ndjerit

Personi që vdes dhe lë pas ca para, me këto para duhet t’i blihet qefini i tij. Nëse i ndjeri nuk lë pasuri, atëherë ai që është përgjegjës për përkujdesjen e shpenzimeve të tij kur ishte gjallë duhet ta pajisë atë me qefin. Në rast se i ndjeri nuk ka lënë pasuri dhe për të nuk është kujdesur asnjeri, atëherë qefini i tij duhet blerë nga thesari publik i muslimanëve. Në qoftë se nuk sigurohet as kështu, atëherë kjo është detyrë e muslimanëve. E njëjta gjë zbatohet për meshkujt dhe femrat.

Ibën Hazmi ka thënë: “Kostoja e qefinit dhe e hapjes së varrit të një gruaje duhet nxjerrë nga paratë e saj personale. Burri i saj nuk është i detyruar të paguajë për të, sepse pasuritë e muslimanëve janë ndaluar të përdoren, përveçse kur ka tekste të qarta nga Kurani ose Suneti”. Profeti (a.s.) ka thënë: “Në të vërtetë gjaku dhe pasuria jote janë të shenjta dhe të ndaluara për të tjerët”.[105]

Allahu i Madhëruar i ngarkoi burrat me përgjegjësinë e sigurimit të gruas së vet me ushqim, veshje dhe strehim. Qefini nuk është sinonim me veshjen sipas gjuhës që Allahu zgjodhi për të na u drejtuar neve e as fjala varr nuk është e barabartë me fjalën strehim.

 

 

FALJA E XHENAZES

 

Statuti i saj ligjor

Ekziston një marrëveshje mes të gjithë dijetarëve muslimanë, se falja e xhenazes së të vdekurit është një detyrim i kufizuar (farz kifaje). Profeti (a.s.) ka urdhëruar muslimanët ta falin xhenazen dhe ata kanë vepruar kështu që kur e morën këtë urdhër.

Ebu Hurejra transmeton se kur Profeti (a.s.) lajmërohej për vdekjen e ndonjë personi, ai pyeste: “A i ka marrë ndonjë borxh ndokujt? Nëse përgjigjja ishte pozitive, më pas ai do të pyeste: “A ka lënë ai (i ndjeri) ndonjë gjë për ta shlyer borxhin e tij?” Nëse ai kishte lënë diçka për shlyerjen e borxhit, ai do t’ia falte xhenazen, përndryshe ai do t’u thoshte muslimanëve: “Faljani xhenazen shokut tuaj”.[106] Transmeton Buhariu dhe Muslimi.

 

Shpërblimi për faljen e xhenazes

Ebu Hurejra transmeton se Profeti (a.s.) ka thënë: “Kush ndjek xhenazen dhe e fal atë, do të marrë një karat [107] shpërblim. Kushdo që e ndjek dhe qëndron me të derisa ai të varroset, do të marrë dy karat shpërblim, më e pakta e së cilës është e barabartë me peshën e malit të Uhudit ose një prej tyre është si Uhudi”.[108] Transmeton “Grupi”.

Hababi transmeton se ai ka pyetur: “O Abdullah ibën Umer! A e dëgjove çfarë tha Ebu Hurejra? Ai thotë se ka dëgjuar të Dërguarin e Allahut të ketë thënë: “Kushdo që përcjellë një xhenaze që nga shtëpia e asaj xhenazeje e ia fal namazin dhe e përcjell derisa trupi të varroset, ai do të marrë dy karat shpërblim, ku njëri prej tyre është sa mali i Uhudit. Kushdo kryen faljen e xhenazes dhe pastaj ikën në shtëpi[109] do të marrë një shpërblim sa mali i Uhudit”.[110] Transmeton Muslimi.

Ibën Umeri ka dërguar Hababin tek Aishja (r.a.) për ta pyetur rreth deklaratës së Ebu Hurejrës. Ajo ka thënë: “Ebu Hurejra ka thënë të vërtetën”. Kur Ibën Umeri mori vesh rreth kësaj tha: “Ne me të vërtetë paskemi humbur shumë shpërblime”.

 

Kushtet e domosdoshme për faljen e xhenazes

Kushtet paraprake për faljen e xhenazes janë të njëjta si për faljet e namazeve të detyrueshme. Ai që ka ndërmend të kryejë faljen e xhenazes duhet të jetë në gjendje të pastër, të jetë me abdes dhe të mos jetë xhunub, të ketë mbuluar auretin dhe të qëndrojë me fytyrë në drejtim të Qabes. Maliku transmeton prej Nafiut se Abdullah ibën Umeri ka thënë: “Personi nuk duhet të falë xhenazen nëse nuk është në gjendje të pastër”.

Falja e xhenazes ndryshon prej faljeve të detyruara, pasi për faljen e xhenazes nuk ka orë fikse për kryerjen e saj. Mund të kryhet në çdo kohë, duke përfshirë edhe kohët kur faljet e rregullta nuk mund të kryhen. Ky është mendimi i shkollës hanefite dhe asaj shafite. Ahmedi, Ibën Mubareku dhe Is’haku nuk e pëlqejnë kryerjen e faljes së xhenazes në kohën e lindjes së diellit, në mesditë kur dielli është në kulmin e tij dhe në muzg kur dielli është gati në perëndim, përveçse në rastet kur ekziston frika se nëse vonohet, trupi mund të dekompozohet.

 

Kushtet kryesore të faljes së xhenazes

Ka disa kushte që duhet të plotësohen në një falje xhenazeje që ajo të jetë e vlefshme. Mungesa e ndonjërit prej këtyre kushteve mund ta bëjë faljen të pavlefshme. Këto kushte janë dhënë si më poshtë:

[[[

• Qëllimi

Qëllimi kryesor është çfarë gjendet në zemër dhe shqiptimi me gojë nuk është i kërkuar ligjërisht. Allahu i Madhëruar thotë në Kuran:

وَمَا أُمِرُوا إِلاَّ لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ حُنَفَاءَ وَيُقِيمُوا الصَّلاَةَ وَيُؤْتُوا الزَّكَاةَ وَذَلِكَ دِينُ الْقَيِّمَةِ

“E duke qenë se ata nuk ishin të urdhëruar me gjë tjetër, veçse të adhuronin Allahun me një adhurim të sinqertë ndaj Tij, që të largohen prej çdo besimi të kotë, ta falin namazin, të japin zeqatin, se ajo është feja e drejtë”. (El-Bejine, 5).

Profeti (a.s.) ka thënë: “Në të vërtetë, të gjtha veprat e personit varen nga qëllimi që ai ka pasur dhe çdo njeri do të shpërblehet sipas qëllimit që ai ka pasur”.[111]

 

• Falja duke qëndruar në këmbë

Shumica e dijetarëve e konsiderojnë qëndrimin në këmbë si kusht themelor për faljen e xhenazes së saktë. Këtu bëhet fjalë për ata që kanë mundësi fizike për të vepruar kështu. Kryerja e faljes së xhenazes ulur apo duke ecur nuk është e vlefshme, pa ndonjë justifikim me vlerë.

Transmetohet në “El Mugni”: “Nuk është e lejueshme për dikë që të kryejë faljen e xhenazes kur është duke kalëruar apo ulur, sepse në këtë rast mungon kushti themelor i qëndrimit në këmbë në kohën që falemi”. Ky është mendimi i Ebu Hanifes, Shafiut dhe Ebu Theurit. Nuk ka ndonjë dallim mbi këtë pikë. Është e pëlqyeshme t’i bashkojmë duart, të djathtën mbi të majtën, siç bëhet në namazet e tjera të rregullta. Ka disa që nuk pajtohen me këtë mendim, por sipas mendimit tonë mendimi i parë është më i pëlqyeshëm dhe më i mirë.

 

 

• Thënia me zë e katër tekbirëve

Kjo bazohet në transmetimin e Buhariut dhe Muslimit nga Xhabiri, i cili ka treguar se Pejgamberi (a.s.) ka falur xhenazen e Nexhashit dhe ka thënë katër tekbire.”[112]

Tirmidhiu ka thënë: “Shumë prej shokëve të Profetit (a.s.) dhe të tjerë që i kanë pasuar ata kanë vepruar në pajtim me shembullin e Profetit (a.s.). Ata mendojnë se duhet të thuhen katër tekbire në faljen e xhenazes”. Mes këtyre dijetarëve janë Sufjani, Maliku, Ibën Mubareku, Shafiu, Ahmedi dhe Is’haku.

 

Ngritja e duarve gjatë tekbireve

Prej Sunetit është që të mos ngrihen duart lart gjatë tekbireve, përveçse në tekbirin e parë. Nuk kemi ndonjë argument lidhur me këtë prej Pofetit (a.s.), për të treguar se ai i ka ngritur duart në faljen e xhenazes, përveçse në tekbirin e parë. Sheukani përmend disa mendime dhe argumente rreth tekbireve duke thënë: “Me pak fjalë, asgjë veç tekbirit të parë nuk është transmetuar prej Profetit (a.s.). Veprimet dhe thëniet e shokëve të Profetit (a.s.) nga vetja e tyre nuk mund të ndërtojnë një argument vendimtar. Prandaj duart duhen ngritur lart vetëm në tekbirin e parë. Për tekbiret e tjera ky udhëzim nuk është i mundshëm, përveçse kur ndryshojmë nga një pozicion (rukën) në tjetrin si në namazet e rregullta. Nuk ka ndryshime pozicionesh në faljen e xhenazes, prandaj nuk është e nevojshme ngritja e duarve në tekbiret e tjera, përveç atij të parit.

 

Leximi i sures “El-Fatiha” dhe dërgimi i salavateve për Profetin [113]

Shafiu transmeton në librin e tij “Musned” prej Ebu Umame ibën Sehl se njëri prej shokëve të Profetit (a.s.) i ka treguar atij se kur kryhet falja e xhenazes është sunet për imamin të thotë me zë “Allahu Ekber” (tekbirin e parë hapës) e pastaj të këndojë Fatihanë pa zë e më pas të dërgojë përshëndetje për Profetin (a.s.). Pastaj ai duhet të lutet për falje për të ndjerin. Asgjë tjetër nuk thuhet në mes të tekbireve. Së fundi, ai duhet ta përfundojë faljen e tij duke dhënë selam pa zë.[114]“[115]

Autori i “El Fet’h” ka thënë: “Zinxhiri i transmetuesve të këtij hadithi është i fortë”.

Buhariu transmeton prej Talha ibën Abdullah se ai ka thënë: “Fala një xhenaze që drejtohej nga Ibën Abasi. Ai këndoi Fatihanë dhe tha se ajo është prej praktikës së Profetit (a.s.)”.[116]

Tirmidhiu tërheq vëmendjen se kjo ka qenë praktikuar edhe nga disa njerëz të ditur dhe shokë të Profetit (a.s.) dhe të tjerë preferojnë të këndojnë Fatihanë pas tekbirit të parë. Ky është mendimi i Shafiut, Ahmedit dhe Is’hakut. Disa të tjerë mendojnë se Fatihaja nuk duhet kënduar gjatë faljes së xhenazes. Ata janë të mendimit se falja e xhenazes duhet të përbëhet prej lavdërimeve për Allahun e Madhëruar, bekime dhe salavate për Profetin (a.s.) dhe lutje për faljen e të ndjerit. Ky është mendimi i El Theurit dhe dijetarëve të tjerë të Kufes.

Ata që mendojnë se duhet lexuar Fatihaja në faljen e xhenazes, e argumentojnë se Profeti (a.s.) e quante xhenazen një namaz, kur thoshte: “Faljani xhenazen shokut tuaj”[117]

Po ashtu ai ka thënë: “Nuk ka namaz për atë që nuk lexon Fatihanë”.[118]

 

Drejtimi i lutjes për bekime mbi Profetin (a.s.)

Lutja për paqe dhe bekime për Profetin (a.s.) mund të thuhet në çdo formë. Nëse dikush thotë “O Allah! Bekoje Muhamedin!” kjo do të mjaftojë. Megjithatë është më mirë të përdorësh lutjet e transmetuara përmes traditës si më poshtë.

“Allahume sali ala Muhammedin ue ala ali Muhammed kema salejte ala Ibrahim ue ala ali Ibarahim ue barik ala Muhammedin ue ala ali Muhamed kema barekte ala Ibrahim ue ala ali Ibrahim inneke hamidun mexhid”.[119]

(O Allah! Siguroi paqe Muhamedit dhe familjes së tij, ashtu siç i sigurove Ibrahimit dhe familjes së tij. O Allah! Bekoje Muhamedin dhe familjen e tij ashtu siç bekove Ibrahimin dhe familjen e tij. Në të vërtetë, Ti je më lavdëruesi dhe më falënderuesi). Kjo duhet të thuhet pas tekbirit të dytë siç është e qartë, pavarsisht që nuk ka asgjë specifike të transmetuar për vendin e saktë të thënies së saj në faljen e xhenazes.

 

Lutjet për të ndjerin

Lutjet për të ndjerin janë një element bazë (rukën) në faljen e xhenazes sipas marrëveshjes së mendimit juridik. Profeti (a.s.) ka thënë: “Kur të kryesh faljen e xhenazes për të ndjerin, lutju Allahut sinqerisht për të”.[120] Transmeton Ebu Daudi, Bejhakiu dhe Ibën Hibani. Ky i fundit thotë se ky hadith është i vërtetë.

Për këtë qëllim çdo lutje, qoftë ajo edhe e shkurtër, mund të thuhet, megjithëse është e këshillueshme të thuhet një nga lutjet e mëposhtme të përdorura prej Profetit (a.s.):

[[[

1) Ebu Hurejra tregon se Profeti (a.s.) lutej në një prej faljeve të xhenazes në këtë mënyrë:

(Allahumme ente rubuha ue ente khalekteha ue ente razekteha ue ente hadejteha lil islam ue ente kabadte ruhaha ue ente e’alamu bisiriha ue alenijetiha. Xhi’na shufa’a lehu fegfir lehu dhenbehu!).[121]

“O Allah! Ti je Furnizuesi i saj, Ti je Krijuesi i saj, Ti i sigurove asaj përkrahje, e udhëzove në Islam, i mundësove asaj vdekjen dhe Ti më së miri e di jetën e saj private dhe publike. Ne të lutemi Ty në emër të saj t’ia falësh mëkatet e saj!”.

[[[

2) Vailete ibën Eska transmeton se Profeti (a.s.) ka prirë faljen e xhenazes së një burri prej muslimanëve dhe ka dëgjuar të thotë:

(Allahumme inni fulan ibni fulan fi dhimetike ue habli xhiuariki fekihu min fitnetil kabri ue adhabin nar ue ente ehlul uefa’i uel hak, allahumme fagfir lehu uer-hamhu fe inneke entel gafurur rahim).[122] Transmeton Ahmedi dhe Ebu Daudi.

“O Allah! Filani, biri i filanit është nën mbrojtjen dhe mëshirënTënde. Mbroje atë prej gjyqit të varrit dhe dënimit të zjarrit! Ti je ruajtësi i së vërtetës dhe i besueshmërisë. O Allah! Fale atë dhe ji i mëshirshëm me të, sepse Ti je Mëshiruesi, Mëkatfalësi!”.

[

3) Auf ibën Maliku transmeton se ka dëgjuar Profetin (a.s.) të thoshte kur falte xhenazen:

(Allahumme igfir lehu uer-hamhu ua’fu anhu ue ‘afihi ue ekrim nuzulehu ue uesi’ medkhalehu uegsilhu bi ma’in ue thelxh ue bered ue nekihi minel hataje kema junekia eth-theubu el-ebjadu mined-denes ue ebdilhu daran hajran min darihi ue ehlen hajran min ehlihi ue zeuxhen hajran min zeuxhihi ue kih fitnetel kabri ue adhaben nar). [123] Transmeton Muslimi.

“O Allah! Fale atë, ki mëshirë për të, fale atë, shëroje atë, ji bujar me të, bëja hyrjen e tij të gjerë dhe të rehatshme, laje atë me ujin më të pastër dhe pastroje prej mëkateve si rrobën e bardhë të pastruar prej pisllëkut. Jepi aij në shkëmbim një shtëpi më të mirë se shtëpia e tij në këtë botë dhe një familje më të mirë se ajo e tij dhe një grua më të mirë se gruaja e tij! Mbroje atë prej gjyqit të varrit dhe dënimit të zjarrit të xhehenemit!”

[[[[

4) Transmetohet prej Ebu Hurejrës se Profeti (a.s.) ka falur një xhenaze dhe ka thënë :

(Allahumme igfir lihajina ue mejitina ue sagirina ue kebirina ue dhekerina ue unthena. Allahumme men ehjejtehu minna fe-ahjihi alal Islam ue men teuefejtehu mina fe-teuafihi ala iman. Allahume la tehrimna exhrahu ue la tudilena ba’dehu).

“O Allah! Fali të gjallët tanë, të vdekurit tanë, të rinjtë tanë, të vjetrit tanë, meshkujt tanë, femrat tona, ata që janë të pranishëm prej nesh dhe ata që mungojnë. O Allah! Për këdo mes nesh që Ti e mban gjallë, bëje atë të jetojë në Islam dhe për këdo që ti i mundëson vdekjen, mundësoji atij të vdesë me besim. O Allah! Mos na i hiq neve shpërblimin tonë për të (të luturit për të) dhe na përforco që të mos e humbasim rrugën pas tij”.[124] Transmeton Ahmedi dhe autorët e tjerë prej përmbledhësve të haditheve.

Nëse i ndjeri është fëmijë, është e pëlqyeshme të bëhet lutja që vijon:

“O Allah! Bëje atë pararendës për ne dhe bëje atë shpërblim dhe thesar për të gjithë ne!”[125] Transmeton Buhariu dhe Bejhakiu nga thëniet e  Hasanit.

Në lidhje me këtë, imam Neveviu ka thënë: “Nëse i ndjeri është fëmijë, djalë apo vajzë, duhet të themi çfarë është përmendur në hadithin që fillon: “O Allah! Fali të gjallët tanë, të vdekurit tanë, …. . dhe shtoi fjalët: (Allahumme ixh’alhu feraten li-abuejhi ue selefen ue dhuhran ue idhaten ue i’tibaren ue shefi’an ue thekil bihi meuazinehume ue efrig es-sabra ala kulubihime ue la teftinhuma ba’dehu ue la tehrimhume exhrahu).

“O Allah! Bëje atë për prindërit e tij një pararendës, një thesar, një paralajmërim, një nder, një ndërmjetësues! Mundësoi atij t’i bëj shkallët e këtyre më të rënda me vepra të mira! O Allah! Sigurohu atyre durim dhe mos i merr në gjyq pas tij e as mos i privo ata nga shpërblimi i tij”.

 

Koha e këtyre lutjeve

Sheukani ka thënë: “Nuk ka kohë fikse për këto lloj lutjesh. Ato mund të thuhen pas të gjithë tekbireve ose pas tekbirit të parë, të dytë apo të tretë. Lutja mund të thuhet edhe e ndarë në dy tekbire. Po ashtu lutja bëhet edhe në mes çdo dy tekbireve për të bërë një përmbledhje të praktikës së Profetit (a.s.) lidhur me këtë çështje”. Gjithashtu thuhet se lutjet mund të bëhen me të njëjtat fjalë nga hadithet e përmedura më sipër për të dy, mashkull apo femër qoftë peresoni që ka vdekur.

 

Lutjet pas tekbirit të katërt

Është e preferueshme të lutemi për të ndjerin pas tekbirit të katërt, edhe pse mund të jemi lutur për të pas tekbirit të tretë. Kjo bazohet në transmetimin e Ahmedit nga ana e Abdullah ibën Ebi Eufa, i cili ka thënë se kur i vdiq vajza e tij, në faljen e xhenazes së saj ai ka bërë katër tekbire. Pas tekbirit të katërt, ai ka qëndruar duke u lutur aq shumë pothuajse sa qëndroi gjatë dy tekbireve të parë. Pastaj ai ka thënë se Profeti (a.s.). vepronte në të njëjtën mënyrë gjatë faljes së xhenazes.[126]

Shafiu ka thënë se pas katër tekbireve mund të thuhet:

(Allahumme la tehrimna exhrahu ue la teftinna ba’dehu!).[127]

“O Allah! Mos na privo ne shpërblimin e lutjes për atë e as mos na gjyko pas tij!”. Ibën Ebu Hurejra tregon se të parët pas tekbirit të katërt thoshin:

(Allahumme rabena atina fi ed-dunja haseten ue fil ahireti haseneten ue kina adhab en-nar!) “O Allah! Na siguro neve mirësi në këtë botë dhe mirësi në botën tjetër! Na ruaj nga vuajtjet e zjarrit të xhehenemit!”

 

Dhënia e selamit në fund të faljes së xhenazes

Të gjithë juristët me përjashtim të Ebu Hanifes bien dakord se të dyja përshëndetjet (thënia es-selamu alejkum ue rahmetullah), njëra në të djathtë dhe tjetra në të majtë janë të detyrueshme. Ndërsa Ebu Hanife është i mendimit se është e kërkuar (vaxhib), por jo e detyrueshme si kusht themelor (rukën). Ata që mendojnë se është e detyrueshme e argumentojnë se falja e xhenazes është një namaz si të gjithë namazet e zakonshëm dhe si e tillë ajo nuk mund të përfundojë veçse duke dhënë selam në të djathtë dhe në të majtë.

Ibën Mesudi ka thënë: “Dhënia selam në fund të faljes së xhenazes është e njëjtë me atë kur mbarojmë një namaz të zakonshëm.”[128]

Gjëja më e pakët që mund të mjaftojë është thënia: “Es-Selamu alejkum” ose “salamun alejkum” (paqja qoftë me ty).

Ahmedi është i mendimit se dhënia e selamit në krah të djathtë është sunet dhe nuk ka ndonjë të keqe nëse e thua atë kur po shikon përpara. Kjo bazohet në praktikën e Profetit (a.s.) dhe të shokëve të tij, të cilët e përfundonin faljen e xhenazes vetëm me një selam. Lidhur me këtë nuk ka pasur ndryshim mendimesh mes tyre lidhur me këtë çështje.

Shafiu mendon se të dy selamet, kthimi i kokës në fillim në të djadhtë dhe pastaj në të majtë, janë të preferueshme.

Ibën Hazmi ka thënë: “Dhënia e selamit të dytë është kujtim i Allahut dhe një veprim me virtyt”.

 

Përmbledhje

• Siguria se janë përmbushur të gjitha kushtet për namaz.
• Qëndrimi në këmbë me qëllimin e lutjes për të vdekurin.
• Ngritja e të dyja duarve lart në tekbirin e parë.
• Vendosja e dorës së djathtë mbi të majtën.
• Fillimi i faljes së xhenazes duke lexuar suren Fatiha pa zë.
• Pas Fatihasë bëhet tekbiri i dytë.
• Pastaj thuhen përshëndetjet (salavatet) për Profetin (a.s.) dhe mbarojnë me tekbir.
• Pastaj bëhet lutja për të ndjerin dhe përfundohet me një tekbir.
• Më pas bëhet një lutje e përgjithshme.
• Falja përfundon me dhënien e selamit në anën e djathtë dhe në atë të majtë.

 

Pozicioni i imamit në faljen e xhenazes për mashkullin ose femrën

Për imamin është sunet të qëndrojë përballë kokës së trupit të mashkullit dhe përballë mesit të trupit të femrës. Kjo bazohet në hadithin e transmetuar prej Enesit se ai kishte kryer faljen e një xhenazeje mashkull duke i qëndruar përballë kokës së tij. Sa e hoqën trupin e burrit, u soll trupi i një gruaje për t’iu falur xhenazja. Ai e priu faljen duke qëndruar përballë mesit të trupit të saj. Më pas u pyet: “A ka qëndruar Profeti (a.s.) atje ku qëndrove ti në rastet e një burri dhe të një gruaje?”. Ai është përgjigjur: “Po”.[129] Kjo transmetohet prej Ahmedit, Ebu Daudit, Ibën Maxhes dhe Tirmidhiut, të cilët e konsiderojnë hadith të vërtetë.

Tahaui ka thënë se ky është pozicioni më i pëlqyer, sepse mbështetet nga transmetime të tjera hadithesh.

 

Falja e xhenazes për shumë persona të vdekur

Nëse janë shumë trupa të vdekurish, përfshirë këtu meshkuj dhe femra, ata duhet të vendosen në rreshta të ndarë, mes imamit dhe drejtimit të Qabes. Ai që është më me vlera prej tyre vendoset më afër imamit dhe vetëm një falje është e mjaftueshme për të gjithë ata.

Po ashtu lejohet që të kryhet falje e ndarë për burrat dhe po ashtu edhe për gratë. Por është e lejueshme kryerja e një faljeje në të njëjtën kohë për të gjithë ata. Në rast të tillë meshkujt duhet të vendosen menjëherë para imamit dhe pastaj femrat në drejtim të Qabes.

Transmetohet nga Nafiu prej Ibën Umerit se ai ka kryer faljen e xhenazes për nëntë persona, meshkuj dhe femra. Ai i vendosi ata të gjithë në një rresht, meshkujt më pranë imamit dhe femrat në drejtim të Kiblës. Po ashtu u fal dhe xhenazja e Umu Kulthumit, vajzës së Aliut, gruas së Umerit dhe djalit të saj të quajtur Zejd. Faljen e priu Seid ibën El As. Mes shoqëruesve të xhenazes ishte dhe Ibën Abasi, Ebu Hurejra, Ebu Seidi dhe Katade. Xhenazen e djalit e afruan pranë imamit. Një burrë nuk e pëlqeu këtë veprim dhe tha: “Çfarë është kjo?!” Ata iu përgjigjën se ai veprim ishte prej Sunetit të Profetit (a.s.).[130] Kjo është transmetuar prej Nesaiut dhe Bejhakiut. El Hafidh thotë se ky hadith është i vërtetë.

Nga hadithi mësojmë se nëse falja e xhenazes kryhet bashkë për një fëmijë dhe një grua, djali duhet të vendoset më pranë imamit dhe gruaja pas tij në drejtim të Kiblës.

Nëse janë burra, gra dhe fëmijë, atëherë fëmijët duhen vendosur pas burrave.

 

Formimi i tre rreshtave për faljen e xhenazes është i preferueshëm

Rekomandohet që njerëzit e grumbulluar duhet të formojnë tre rreshta[131] kur kryejnë faljen e xhenazes dhe rreshtat duhen të jenë të drejtë. Kjo bazohet në transmetimin e Malik ibën Hubejrës, se Profeti (a.s.) ka thënë: “Çdo besimtar që vdes është i falur nga Allahu, nëse një grup muslimanësh formojnë tre rreshta dhe falin xhenazen e tij”. Për këtë arsye, Malik ibën Habejra, edhe nëse nuk kishte shumë pjesëmarrës në faljen e xhenazes, i këshillonte ata të faleshin në tre rreshta. [132] Kjo është transmetuar prej Ahmedit, Ebu Daudit, Ibën Maxhes, Tirmidhiut dhe Hakimit, i cili e konsideron hadithin të vërtetë.

Ahmedi ka thënë: “Nëse numri i njerëzve të pranishëm për faljen e xhenazes është shumë i vogël, përsëri do të parapëlqeja që të bëheshin tre rreshta”. Ai është pyetur nëse janë të pranishëm vetëm katër persona dhe ai është përgjigjur se në këtë rast ata mund të formojnë dy rreshta, me nga dy persona për rresht. Ai nuk pëlqen tre rreshta ku në secilin prej tyre të ketë nga një person.

 

Pëlqehet që numri i pjesëmarrësve në xhenaze të jetë sa më i madh

Është shumë e pëlqyeshme për faljen e xhenazes të ketë një numër të madh njerëzish, siç transmetohet edhe nga Aishja (r.a.) se Profeti (a.s.) ka thënë: “Nëse një musliman vdes dhe falja e xhenazes së tij është falur prej njëqind muslimanësh dhe ata të gjithë janë lutur sinqershit për faljen e tij, ai është i falur”.[133] Transmeton Ahmedi, Muslimi dhe Tirmidhiu.

Ibën Abasi transmeton se ka dëgjuar Profetin (a.s.) duke thënë: “Çdo musliman që vdes dhe një grup prej dyzet vetash, të cilët nuk i shoqërojnë asgjë Allahut luten për të, lutjet e tyre do të pranohen dhe ai është i falur”.[134] Transmeton Ahmedi, Muslimi dhe Ebu Daudi.

 

Shkuarja me vonesë në faljen e xhenazes

Personi që ka humbur një pjesë të faljes së xhenazes, duhet të plotësojë tekbirët e humbur duke i bërë ata në vijueshmëri. Kjo është e pëlqyeshme, por nëse ai nuk mund t’i bëjë nuk ka asgjë të keqe. Ibën Umeri, Hasan Ejub Suhtijani dhe El Euzai janë të mendimit se një idividi të tillë nuk i kërkohet të përsërisë tekbiret e humbura dhe ai duhet ta mbarojë faljen e tij me dhënien e selamit prej imamit.

Ahmedi ka thënë: “Nëse ai nuk i plotëson tekbiret e humbura, nuk përbën ndonjë problem”. Autori i “El Mugni” preferon këtë mendim dhe thotë se kjo mbështetet në thënien e Ibën Umerit dhe se nuk ka asgjë të transmetuar prej shokëve të Profetit (a.s.) për ta kundërshtuar këtë. Transmetohet prej Aishes se ajo i ka thënë të Dërguarit të Allahut: “O i Dërguar i Allahut! Ndonjëherë kur jam duke falur xhenazen nuk i dëgjoj disa tekbire nga imami”. Ai ia ktheu: “Thuaj tekbiret që dëgjon dhe mos u shqetëso për ato që të kanë humbur. Ti nuk duhet t’i përsëritësh ato më vonë”.

Kjo deklaratë është mjaft e qartë. Ato janë tekbire të vijueshme, të pandara dhe nëse humbasin, nuk është e nevojshme përsëritja e tyre, si e ndonjërit prej tekbireve të faljes së Bajramit.

 

Kujt i falet xhenazja?

Ka një marrëveshje mes juristëve, se falja e xhenazes kryhet për të gjithë muslimanët, meshkuj apo femra, të rinj apo të vjetër. Ibën Mundhiri ka thënë se dijetarët janë të mendimit se nëse është bërë e ditur se ka lindur një fëmijë i gjallë, (d.m.th. me të qarë, me teshtima ose duke lëvizur), atëherë nëse ai vdes i duhet falur xhenazja.

Mugire ibën Shubeh transmeton se Profeti (a.s.) ka thënë: “Mund të qëndrosh hipur diku pas kortezhit të varrimit dhe të ecësh në këmbë pas, para, në të djathtë apo në të majtë të tij. Falja e xhenazes duhet kryer për një fëmijë të abortuar, duke kërkuar mëshirë dhe falje nga Allahu për prindërit e tij”.[135] Transmetohet prej Ahmedit dhe Ebu Daudit. Në transmetimin e këtij të dytit thuhet: “Personi në këmbë mund të eci pas, para, në të djathtë, në të majtë apo edhe më pranë arkivolit”.

Sipas një transmetimi tjetër thuhet: “Një person që ka hipur diku duhet të ecë pas arkivolit, ndërsa një këmbësor mund të ecë kudo. Edhe fëmijës i falet xhenazja”.[136] Trasmeton Ahmedi, Nesaiu dhe Tirmidhiu, i cili e konsideron hadithin të vërtetë.

 

Falja e xhenazes për një foshnjë të abortuar

Dështimi i një fetusi më të vogël se katër muajsh nuk lahet e nuk i falet xhenazja. Ai duhet mbështjellë me një copë pëlhure dhe duhet varrosur. Të gjithë dijetarët bien dakord në këtë pikë.

Në anën tjetër, nëse dështimi i fetusit është katër muajsh ose më i madh dhe është konfirmuar ekzistenca e jetës së tij, atëherë ka një marrëveshje se ai duhet larë dhe i duhet falur xhenazja. Nëse embrioni nuk ka filluar të marrë jetë nga lëvizjet dhe fakte të tjera, atëherë sipas Malikut, El Euzait, Hasanit dhe shkollës hanefite nuk duhet falur xhenazja për të. Ata e bazojnë mendimin e tyre në hadithin e transmetuar prej Tirmidhiut, Nesaiut, Ibën Maxhes dhe Bejhakiut nga Xhabiri se Profeti (a.s.) ka thënë: “Nëse është konfirmuar ekzistenca e jetës së fetusit të dështuar, atij i duhet falur xhenazja dhe duhet të shënohet në ndarjen e trashëgimisë”.[137]

Sipas këtij hadithi, falja e xhenazes është e kushtëzuar në vërtetimin e shenjave të jetës në fetusin e dështuar.

Ahmedi, Seidi, Ibën Sirini dhe Is’haku, duke u bazuar në hadithin e mësipërm, janë të mendimit se fetusi i dështuar duhet të lahet dhe t’i falet xhenazja.

Hadithi i mësipërm argumenton se falja e xhenazes duhet kryer për fetusin e dështuar, sepse ai ka shpirt dhe është i gjallë. Profeti (a.s.) na informon se fetusi e merr shpirtin kur është katër muajsh. Të tjerë e refuzojnë këtë argument duke thënë se ka një paqëndrueshmëri në zinxhirin e transmetuesve të hadithit dhe përveç kësaj ka një hadith tjetër që e kundërshton atë. Pra duke pasur parasysh shkallën e vërtetësisë së këtij hadithi, ky nuk përbën ndonjë fakt bindës që ia vlen të merret si argument.

 

Falja e xhenazes së shehidit (dëshmorit)

Dëshmor quhet personi që bie në fushëbetejë duke luftuar me armiqtë e Islamit. Të gjitha hadithet mbi këtë temë janë mjaft të qarta, duke argumentuar faktin se shehidit nuk i falet xhenazja.

Buhariu transmeton prej Xhabirit se Profeti (a.s.) ka urdhëruar që të rënët në betejën e Uhudit të varroseshin, megjithëse atyre u rridhte ende gjak. Ai as nuk i lau ata e as nuk ua fali xhenazen.[138]

Ahmedi, Ebu Daudi dhe Tirmidhiu transmetojnë prej Enesit se ai ka thënë: “Dëshmorët e Uhudit nuk janë larë. Ata janë varrosur me plagët e tyre të palara dhe asnjë falje xhenazeje nuk është kryer për ta”.[139]

Buhariu transmeton prej Ukbe ibën Amirit se një ditë Profeti (a.s.) ka dalë dhe ka falur xhenazen e dëshmorëve të betejës së Uhudit tetë vjet pas vdekjes së tyre, sikur po u jepte lamtumirën e fundit të vdekurve dhe të gjallëve.[140]

Ebu Malik El Gafari transmeton se kishin sjellë nëntë trupa të dëshmorëve të Uhudit dhe i dhjeti prej tyre ishte Hamzai. Pastaj Profeti (a.s.) u ka falur xhenazen dhe kështu me radhë pas kësaj kanë ardhur nëntë të tjerë dhe trupi i Hamzait mbeti pa lëvizur. Në këtë mënyrë Profeti (a.s.) ua ka falur xhenazen të gjithë dëshmorëve.[141] Ky hadith transmetohet prej Bejhakiut, i cili ka thënë se ky është hadithi më i saktë në lidhje me këtë temë. Megjithatë ky ngelet një hadith mursel.

Dallimi midis këtyre transmetimeve të haditheve të ndyshme ka bërë që dijetarët të kenë mendime të ndryshme mbi këtë çështje. Disa i mbështesin të gjitha hadithet, ndërsa të tjerët parapëlqejnë disa prej këtyre transmetimeve.

Ibën Hazmi mendon se është e lejueshme kryerja ose moskryerja e faljes për dëshmorët. Gjithçka është në rregull nëse kryhet apo nuk kryhet falja e xhenazes për dëshmorët. Në një prej deklaratave të tij, Ahmedi shpreh gjithashtu të njëjtin mendim. Ibën Kajimi mbështet këtë pikëpamje dhe thotë se përsa i përket pocizionit të saktë për këtë temë është se dikush jep një alternativë për faljen apo jo të xhenazes së dëshmorit, sepse gjenden transmetime në favor të të dyja alternativave. Po ashtu kjo është një prej transmetimeve të Ahmedit. “Ajo që është e qartë nga kjo është se asnjë falje xhenazeje nuk është kryer për dëshmorët e betejës së Uhudit, para varrosjes së tyre. Në atë betejë ranë dëshmorë shtatëdhjetë vetë dhe asnjë falje xhenazeje nuk mund të kryhej pa u marrë vesh”.

Hadithi i transmetuar nga Xhabir ibën Abduallah se Profeti (a.s.) nuk ka kryer asnjë falje xhenazeje për ata dëshmorë është i vërtetë dhe shumë i qartë. Babai i Xhabirit ishte një prej të rënëve atë ditë dhe ai di atë që pak përveç tij e dinë. Megjithatë, Ebu Hanife, El Theuri dhe Ibën Musejebi anojnë nga transmetimet e deklaruara se Profeti (a.s.) ka kryer faljen e xhenazes për shehidët. Ata mendojnë se duhet kryer falja për dëshmorët. Sipas një transmetimi Maliku, Shafiu, Is’haku dhe Ahmedi parapëlqejnë idenë se nuk duhet kryer falja e xhenazes për dëshmorët. Shafiu në librin e tij “Kitab El Um” shkruan se të gjitha transmetimet e marra në lidhje me këtë temë janë të vërteta dhe tregojnë se Profeti (a.s.) nuk i ka falur xhenazen asnjë dëshmori të betejës së Uhudit. Ata që transmetojnë se ai ka kryer faljen e xhenazeve të tyre dhe ka thënë shtatëdhjetë tekbire për Hamzain nuk janë të saktë. Ata që largohen prej këtyre haditheve të vërteta duhet t’u vijë turp nga vetja. Hadithi i transmetuar nga Ukbe ibën Amir shpreh gjithashtu se Profeti (a.s.) ka vepruar kështu, d.m.th. ua ka falur xhenazen, tetë vjet pas vdekjes së tyre, sikur të ishte duke u dhënë lamtumirën.

Kjo nuk anulon heqjen e një praktike të themeluar.

 

I mbijetuari nga beteja që vdes më vonë nga plagët e marra

Nëse dikush plagoset në betejë, por mbijeton, jeton në gjendje të qëndrueshme për pak kohë dhe pastaj vdes, ai duhet larë dhe i duhet kryer falja e xhenazes, megjithëse ai mund të jetë shehid. Profeti (a.s.) ka larë dhe i ka falur xhenazen Sead ibën Muadhit, pasi ai vdiq prej plagëve në dorë që kishte marrë në luftë. Seadi ishte çuar në xhami, ku kishte qëndruar për pak ditë dhe pastaj kishte vdekur si dëshmor për shkak të plagëve të tij dhe gjakderdhjes.

Nga ana tjetër, nëse një luftëtar i plagosur nuk mbijeton në gjendje të qëndrueshme, por sapo ai flet ose pi ujë dhe pas kësaj vdes, atij nuk i lahet dhe as nuk i falet xhenazja.

Autori i librit “El Mugni” dhe “Futuh El Sham” ka transmetuar se një burrë ka thënë: “Unë morra ca ujë nga Aliu për t’ia dhënë kushëririt tim për të shuajtur etjen, kur ai ishte ende gjallë pas plagëve të marra gjatë betejës. Gjatë rrugës kalova pranë Harith ibën Hashim, i cili ishte gjithashtu i plagosur nga kjo betejë. Desha t’i jap për të pirë, por ai vuri re se një i plagosur tjetër ishte duke parë atë për të pirë. Kur pa këtë, ai drejtoi gishtin e tij nga ai, me qëllim që unë t’i jepja atij në fillim për të pirë. Shkova drej tij, por ai gjithashtu pa se dikush tjetër po shikonte drej tij. Kështu ai bëri me shenjë se duhet t’i jepja atij në fillim për të pirë. Kështu të gjithë ata vdiqën. Asnjëri prej trupave të tyre nuk u la e as nuk iu krye falja e xhenazes, megjithëse të gjithë vdiqën pas betejës”.

 

Falja e xhenazes për personin e dënuar me vdekje për një krim

Personi që dënohet me vdekje nga gjykata islame duhet larë dhe duhet t’i falet xhenazja. Kjo bazohet në transmetimin e Buhariut se Xhabiri ka thënë se një prej fisit të Eslemit ka shkuar tek Profeti (a.s.) dhe i kishte treguar se kishte bërë imoralitet.

Profeti (a.s.) është përpjekur ta shmangë katër herë, ndërsa ai përsëriste dëshminë e tij kundër vetes. Pastaj Profeti (a.s.) e ka pyetur: “A je i çmendur ?” Ai i është përgjigjur: “Jo”. Profeti (a.s.) e ka pyetur sërish: “A je i martuar ?” Ai i ka thënë: “Po”. Pas kësaj Profeti (a.s.) ka urdhëruar që ai të goditej me gurë për vdekje. Ai është qëlluar me gurë tek sheshi ku kryhej falja e Bajramit. Kur gurët e qëllonin, ai përpiqej t’u shmangej, megjithëse vdiq për shkak të dënimit. Pas vdekjes së tij, Profeti (a.s.) ka folur mirë për të dhe i ka falur edhe xhenazen.”[142]

Ahmedi ka thënë: “Ne nuk dimë asnjë rast ku Profeti (a.s.) të refuzonte faljen e xhenazes për dikë, me përjashtim të rasteve kur dikush ishte i dënuar për shpërdorim të fondeve të zekatit dhe për personin që kryente vetëvrasje”.

 

Falja e xhenazes për fajtorët e shpërdorimit të fondeve të muslimanëve, vetëvrasjes apo për mëkate të tjera

Shumica e dijetarëve janë të mendimit se falja e xhenazes mund t’i kryhet personit të dënuar për shpërdorim të fondeve publike, atyre që kryejnë vetëvrasje ose veprime të ngjashme mëkatare.

Neveviu transmeton se El Kadi ka thënë: “Të gjithë dijetarët muslimanë mendojnë se falja e xhenazes i kryhet të gjithë muslimanëve; atyre të dënuar me vdekje sipas ligjit islam, të vrarëve me gurë, atyre që kanë kryer vetëvrasje ose të atyre që janë të lindur si rezultat i marrëdhënieve jashtëmartesore”.

Transmetimet për moskryerjen e faljes së xhenazes për ata që shpërdorojnë fondet e muslimanëve dhe ata që kanë kryer vetëvrasje mund të shpjegohen ndoshta duke marrë parasysh faktin se një refuzim i tillë mund të jetë si një formë vërejtje e ashpër për të tjerët. Kjo është e ngjashme me praktikën e tij të refuzimit për faljen e atyre që vdisnin me borxhe, megjithëse ai u thoshte muslimanëve të tjerë që ta kryenin faljen e xhenazes së tyre.

Ibën Hazmi ka thënë: “Falja e xhenazes duhet t’u kryhet të gjithë muslimanëve, të mirë apo të këqinj, duke përfshirë edhe të dënuarit me vdekje edhe ata që vdesin duke luftuar ose në rebelizëm e sipër. Imami ose ndonjë tjetër mund të prijë faljet e xhenazeve të tyre. Po ashtu, falja e xhenazes duhet bërë edhe për një person që fut risi (bidate) në fe, me kusht që ato të mos kalojnë në kufr (mohim të Zotit). Gjithashtu, falja e xhenazes bëhet edhe për atë që kryen vetëvrasje ose që ka vrarë dikë tjetër. Falja e xhenazes mund të kryhet në të gjitha këto raste, pavarësisht se i ndjeri mund të ketë qenë njeriu më i keq në faqen e botës, me kusht që ai të ketë vdekur si musliman. Kjo është bazuar në hadithin e Profetit (a.s.) si një tregues i përgjithshëm: “Faljani xhenazen shokut tuaj!”.[143]

Kjo transmetohet të jetë thënë në vdekjen e një muslimani e të gjithë muslimanët janë shokë dhe vëllezër për njeri-tjetrin.

Allahu i Madhëruar thotë në Kuran:

إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ

“Në të vërtetë besimtarët janë vëllezër”  (El-Huxhurat, 10) dhe

وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ

“Besimtarët dhe besimtaret janë të dashur me njëri-tjetrin”. (Et-Teube, 71).

Të ndalosh të tjerët për të kryer faljen e xhenazes për një musliman është gjynah shumë i madh. Pa dyshim muslimani mëkatar ka më tepër nevojë për lutje nga vëllezërit e tij muslimanë sesa një njeri i devotshëm e i drejtë.

Një hadith autentik transmeton se një burrë vdiq në Hajber dhe Profeti (a.s.) tha: “Kryeni faljen e xhenazes për shokun tuaj. Ai ka vjedhur diçka prej plaçkës së luftës”. Muslimanët kërkuan në gjërat personale të të ndjerit dhe gjetën disa rruaza që nuk arrinin vlerën e dy dirhemëve.[144]

Është transmetuar në mënyrë të saktë se Atau transmeton se xhenazja mund t’i falet fëmijës së lindur jashtë kurore, nënës së tij, atyre që mallkojnë njëri-tjetrin[145], personit që vritet në shpagim, atij që është vrarë me gurë dhe atij që largohet nga fushëbeteja dhe ekzekutohet për këtë. Atau ka thënë: “Unë asnjëherë nuk do të hezitoja për kryerjen e faljes së xhenazes të një personi, i cili thotë “La ilahe il Allah” (dëshmoj se nuk zot tjetër përveç Allahut).

Allahu i Madhëruar thotë:

مَا كَانَ لِلنَّبِيِّ وَالَّذِينَ آمَنُوا أَنْ يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكِينَ وَلَوْ كَانُوا أُوْلِي قُرْبَى مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحَابُ الْجَحِيم

“Nuk është e drejtë për Pejgamberin e as për besimtarët të kërkojnë falje për idhujtarët, edhe nëse janë të afërt të tyre, pasi e kanë të qartë se me të vërtetë ata (idhujtarët) janë banorë të xhehenemit”. (Et-Teube, 113).

Është vërtetuar se Ibrahim Nehaiu ka thënë: “Të parët tanë asnjëherë nuk janë larguar nga kryerja e faljes së xhenazes të ndonjërit prej muslimanëve. Ata ua kanë falur xhenazen edhe atyre që kishin kryer vetëvrasje. Po ashtu falja e xhenazes për ata që janë vrarë me gurë është sunet”. Katade thotë se ai nuk njeh ndonjë dijetar që refuzon kryerjen e faljes së xhenazes për atë që dëshmon se nuk ka zot tjetër përveç Allahut. Ibën Sirini ka thënë: “Unë nuk njoh ndonjë musliman që ta konsiderojë faljen e xhenazes së muslimanit tjetër si mëkat”.

Ebu Galib transmeton se ka pyetur Ebu Emame El Bahilin: “Kur dihet mirë se një burrë ka pirë alkool, a duhet kryer falja e xhenazes së tij?” Ai ka thënë: “Po, mund t’i falet xhenazja, se ndoshta ai mund të jetë shtrirë ndonjëherë për të pushuar në shtrat dhe ka thënë: “La ilahe il Allah” dhe për këtë ai mund të jetë falur nga Allahu”.

Është transmetuar në mënyrë të saktë se Hasani ka thënë: “Falja e xhenazes kryhet për të gjithë ata që deklarojnë se nuk ka zot tjetër përveç Allahut. Ajo duhet të kryhet në drejtim të Kiblës nga të gjithë muslimanët, sepse është një veprim ndërmjetësimi në emër të të ndjerit”.

 

Falja e xhenazes për mosbesimtarët

Nuk lejohet që muslimani të falë namazin e xhenazes për një jobesimtar, sepse Allahu i Madhëruar thotë:

وَلاَ تُصَلِّ عَلَى أَحَدٍ مِنْهُمْ مَاتَ أَبَدًا وَلاَ تَقُمْ عَلَى قَبْرِهِ إِنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَمَاتُوا وَهُمْ فَاسِقُونَ

“Dhe asnjërit prej tyre kur të vdesin mos ia fal namazin e xhenazes, e as mos qëndro pranë varrit të tyre, sepse ata mohuan Allahun dhe të Dërguarin e Tij dhe vdiqën kryeneçë”  (Et-Teube, 84) dhe

مَا كَانَ لِلنَّبِيِّ وَالَّذِينَ آمَنُوا أَنْ يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكِينَ وَلَوْ كَانُوا أُوْلِي قُرْبَى مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحَابُ الْجَحِيمِ(وَمَا كَانَ اسْتِغْفَارُ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ إِلاَّ عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَهَا إِيَّاهُ فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لأَوَّاهٌ حَلِيمٌ

“Nuk është e drejtë për Profetin e as për besimtarët që të kërkojnë falje për idhujtarët edhe nëse janë të afërt të tyre, pasi ta kenë të qartë se me të vërtetë ata janë banorë të xhehenemit. Edhe lutja e Ibrahimit për babain e vet nuk ishte tjetër, veçse për shkak të një premtimi që ai ia kishte premtuar atij, e kur iu bë e qartë se ai është armik i Allahut, u largua prej tij. S’ka dyshim se Ibrahimi ishte shumë i ndjeshëm dhe i butë”. (Et-Teube: 113, 114)

Gjithashtu asnjë falje nuk mund të kryhet për fëmijët e tyre, sepse ajo që zbatohet për prindërit e tyre zbatohet edhe për ata. Këtu bëjnë përjashtim fëmijët për të cilët gjykojmë se kanë pranuar Islamin, për shkak se njëri prej prindërve të tyre ka qenë musliman apo ndoshta ka vdekur i tillë. Atëherë falja e xhenazes për ta është e lejueshme.

 

Falja e namazit të xhenazes në varr

Falja e xhenazes për të vdekurin ndonjëherë është e lejueshme edhe pas varrosjes së tij, edhe nëse ajo është kryer para varrosjes. Siç u përmend më lart, Profeti (a.s.) ua ka falur xhenazen dëshmorëve të rënë në betejën e Uhudit pas tetë vjetësh.

Zejd ibën Thabit transmeton: “Njëherë dolëm me Profetin (a.s.) dhe kur arritëm në El Beki [146] , vumë re një varr të ri. Profeti (a.s.) ka pyetur rreth atij varri dhe shokët i kanë treguar emrin e gruas që ishte varrosur atje. Lidhur me këtë ai ka thënë: “Pse nuk më njoftuat[147] për vdekjen e saj?” Ata i janë përgjigjur: “O i Dërguar i Allahut! Ti agjëroje atë ditë dhe ishe duke pushuar në atë kohë, kështu që nuk deshëm të shqetësonim”. Ai u ka thënë: “Mos e përsëritni më këtë! Për aq kohë sa të jem me ju, sigurohuni të më lajmëroni kur vdes ndonjë prej mesit tuaj, sepse lutjet e mia janë mëshirë për të ndjerin”. Pastaj Profeti (a.s.) ka shkuar pranë varrit dhe njerëzit që ishin me të qëndruan në rreshta pas tij dhe ai ka falur xhenazen me katër tekbire.[148] Transmeton Ahmedi, Nesaiu, Bejhakiu, Hakimi dhe Ibën Hibani. Dy transmetuesit e fundit e konsiderojnë këtë hadith të vërtetë.

Tirmidhiu ka thënë se kjo ka qenë praktikë e shumë dijetarëve, shokëve të Profetit (a.s.) e po ashtu edhe e shumë të tjerëve. Shafiu, Ahmedi dhe Is’haku mbajnë të njëjtin qëndrim. Gjithashtu ky hadith tregon se Profeti (a.s.) ka falur namazin e xhenazes në një varr, megjithëse ai namaz ishte kryer nga shokët e tij para se i vdekuri të varrosej, sepse ata nuk mund ta varrosnin atë pa i falur namazin e xhenazes. Ky hadith tregon qartë se falja për të vdekurin para varrimit ka qenë një praktikë e zakonshme nga shokët e Profetit (a.s.) dhe nuk ka qenë e kufizuar vetëm për Profetin.

Ibën El Kajimi ka thënë: “Këto tradita të verifikuara të Profetit (a.s.) nuk kundërshtojnë hadithin e vërtetë që transmeton deklaratën e Profetit (a.s.): “Mos u ulni sipër varreve dhe mos u falni drejt tyre”.[149]

Ky hadith është i vërtetë dhe na urdhëron të mos ulemi sipër varreve dhe mos të falemi afër tyre. Ajo që është e ndaluar është se nuk duhen falur namazet e përditshme duke u drejtuar nga varret. Falja e namazit të xhenazes në varreza nuk është e ndaluar, sepse ai lloj namazi nuk duhet kryer në ndonjë vend të veçantë, madje është më mirë që ai të kryhet jashtë xhamisë sesa brenda saj. Falja e xhenazes tek varri është e njëjtë si kryerja e saj pranë arkivolit. Në të dy rastet falja kryhet për të ndjerin dhe trupi i tij është në arkivol ose në varr dhe qëndron në të njëjtën pozitë. Falja e namazeve të tjerë përveç atij të xhenazes janë të ndaluar të kryhen në varre, sepse qëndron rreziku se varrezat do të ktheheshin në xhami e kjo bie në kundërshtim me paralajmërimin që na bëri Profeti (a.s.). Ai i mallkoi ata që i kthyen varret në vende adhurimi, duke u thënë: “Disa njerëz të këqinj do t’i kapë Dita e Gjykimit kur ata të jenë gjallë dhe prej tyre do të jenë edhe ata që i kthyen varret në xhami”.[150] Ky paralajmërim nuk ka lidhje me ndonjë veprim që e ka kryer shpesh Profeti (a.s.).

 

Falja që i bëhet xhenazes në mungesë dhe personit që është zhdukur

Falja e xhenazes për një njeri të vdekur në mungesë, në një qytet tjetër të afërt ose të largët, është e lejueshme. Në rast të tillë ata që falin namazin e xhenazes duhet të qëndrojnë me fytyrë nga Kibla, edhe nëse qyteti ku ndodhet i vdekuri nuk është në drejtim të saj. Pas bërjes së nijetit për faljen e xhenazes së tij, tekbiret duhen thënë ashtu siç thuhen në faljen e xhenazes që është prezent. Kjo bazohet në hadithin e transmetuar nga “Grupi” nga Ebu Hurejra se Profeti (a.s.) ka lajmëruar njerëzit rreth vdekjes së Nexhashit ditën që ai ka vdekur dhe doli me ta për të falur namazin e xhenazes për të. Ai i ka rreshtuar shokët e tij në rreshta dhe ka thënë katër tekbire.[151]

Ibën Hazmi ka thënë: “Falja e namazit të xhenazes për të vdekurin në mungesë mund të kryhet nga një grup njerëzish nën drejtimin e imamit. Profeti (a.s.) ka kryer faljen e xhenazes për Nexhashin me shokët e tij që qëndronin në rreshta pas tij, ndërkohë që ai kishte vdekur në Etiopi. Të gjithë shokët e Profetit (a.s.) janë të një mendimi përsa i përket kësaj çështjeje. Megjithatë, Ebu Hanife dhe Maliku nuk janë dakord me këtë mendim, por ata nuk kanë ndonjë argument bindës në lidhje me këtë temë”.

 

Falja e xhenazes në xhami

Nuk ka asgjë të keqe në faljen e xhenazes brenda xhamisë, nëse atje nuk ka ndonjë rrezik për ndotjen e saj. Kjo bazohet në transmetimin e Muslimit prej Aishes (r.a.), e cila ka thënë: “Profeti (a.s.) ka falur namazin e xhenazes për Suhejl ibën Bajda brenda në xhami.”[152]

Po ashtu shokët e tij kanë kryer faljen e xhenazes së Ebu Bekrit dhe Umerit brenda në xhami[153] dhe asnjë nuk ka kundërshtuar këtë fakt, sepse namazi i xhenazes është i ngjashëm me namazet e tjera.

Ebu Hanife dhe Maliku nuk e pranojnë atë dhe citojnë një hadith të Profetit (a.s.), në të cilin ai ka thënë: “Kushdo që kryen një falje xhenazeje në xhami, nuk do të ketë asnjë gjë (d.m.th. asnjë shpërblim)”.[154]

Kjo deklaratë jo vetëm që kundërshton praktikën e Profetit dhe të shokëve të tij, por gjithashtu është një hadith i dobët për arsye të tjera.

Ahmed ibën Hanbeli ka thënë: “Ky është një hadith i dobët dhe është transmetuar përmes një transmetuesi të vetëm, Salihut, skllavit të liruar prej Teuame dhe ai është transmetues i dobët”.

Megjithatë, disa dijetarë mendojnë se ky është hadith i vërtetë dhe se fjalët e transmetuara nga Ebu Daudi, se kushdo që kryen një falje xhenazeje brenda në xhami nuk do të ketë asgjë, do të thotë se një person i tillë nuk do të marrë me vete ndonjë barrë mëkati.

Ibën El Kajimi ka thënë: “Nuk ka qenë praktikë e zakonshme e Profetit (a.s.) të kryente faljen e xhenazes në xhami. Ai zakonisht e kryente faljen e xhenazes jashtë xhamisë. Në disa raste ai e falte xhenazen edhe brenda xhamisë. Rasti i Ibën Bajdas tregon se falja e namazit të xhenazes mund të kryhet brenda apo jashtë xhamisë, por më e pëlqyeshme është që ajo të falet jashtë saj”.

 

Falja e xhenazes në varreza

Shumica e juristëve nuk e pëlqejnë kryerjen e namazit të xhenazes në varreza. Ky është gjithashtu mendimi i Aliut, Abdullah ibën Amrit, Ibën Abasit, Ataut, Nahit, Shafiut, Is’hakut dhe Ibën Mundhirit, të cilët janë mbështetur në hadithin e Profetit (a.s.): “E tërë toka konsiderohet xhami, përveç varrezave dhe nevojtoreve”.[155]

Në transmetimin prej Ahmedit thuhet se nuk ka asgjë të keqe në kryerjen e faljes së xhenazes në varreza, sepse vetë Profeti (a.s.) ka falur xhenazen e një të vdekuri pasi ai ishte varrosur. Gjithashtu, Ebu Hurejra ka falur namazin e xhenazes së Aishes (r.a.) mbi varrin e saj që ndodhej në mes të varrezave Al Baki. Në atë namaz ka qenë i pranishëm dhe Ibën Umeri. Po ashtu ka vepruar edhe Umer ibën Abdulaziz.

 

Grave u lejohet të falin namazin e xhenazes

Lejohet për gruan, ashtu si dhe për burrin, të falë namzin e xhenazes vetëm ose në grup. Në fakt, njëherë kur Umu Abdullahi fali namazin e xhenazes për Utben, Umeri e ka pritur derisa të mbaronte. Po ashtu, Aishja (r.a.) ka urdhëruar të çohej tek ajo trupi i Sead ibën Ebi Uekasit, me qëllim që ajo t’i falte namazin e xhenazes.[156]

Neveviu ka thënë se gratë mund ta kryejnë faljen e xhenazes në grup ashtu siç janë lejuar të kryejnë faljet e tjera sunete. Hasan ibën Salih, Sufjan El Theuri, Ahmedi dhe shkolla hanefite ndajnë të njëjtin mendim në lidhje me këtë çështje. Megjithatë Maliku është i mendimit se gratë nuk duhet të kryejnë faljen e xhenazes individualisht.

 

Personi më i vlefshëm për të prirë faljen e xhenazes

Juristët kanë mendime të ndryshme përsa i përket njeriut më të vlefshëm për të udhëhequr faljen e xhenazes. Disa thonë se njeriu më i përshtatshëm është kujdestari ligjor i të ndjerit e me radhë; sunduesi i muslimanëve, i ati i të ndjerit, gjyshi ose stërgjyshi, djali ose nipi, pastaj më i afërti nga lidhja e gjakut. Ky është mendimi i shkollës malikite dhe asaj hanbelite. Të tjerë thonë se personi më primar për të falur xhenazen është babai, pastaj gjyshi, pastaj djali, nipi, vëllai, xhaxhai dhe pastaj i biri në pajtim me lidhjen e gjakut të të ndjerit. Ky është mendimi i Shafiut dhe Ebu Jusufit. Megjithatë, Ebu Hanife dhe Muhammed ibën Hasani janë të mendimit se rregulli i pëlqyeshëm është sundimtari i muslimanëve nëse është i pranishëm në varrim, pastaj gjykatësi, imami i zonës, pastaj kujdestari i të ndjerit e pastaj më i afërti nga gjaku. Prej të afërmve të gjakut nëse janë të dy të pranishëm babai dhe djali, i duhet dhënë përparësi babait.

 

Pjesëmarrja në procesin e varrimit dhe mbajtja e arkivolit

Kur shoqërojmë ndonjë xhenaze ose mbajmë ndonjë arkivol, është e rekomandueshme një lloj etike si më poshtë:

• Mbajtja e arkivolit dhe shoqërimi i tij deri në varreza është e ligjshme. Sipas sunetit është e pëlqyeshme të lëvizësh rreth arkivolit kur e mban atë. Ibën Maxhe, Bejhakiu dhe Ebu Daud Tajalisi transmetojnë se Ibën Mesudi ka thënë: “Nëse dikush shoqëron ndonjë xhenaze dhe mban arkivolin, ai duhet ta mbajë atë nga të gjitha anët, sepse kjo është nga praktika e Profetit (a.s.), pastaj nëse dëshiron, të vazhdojë vullnetarisht në mbartje ose ta lëshojë.[157] Ebu Seidi transmeton se Profeti (a.s.) ka thënë: “Vizitojeni të sëmurin dhe ndiqeni procesin e varrimit, sepse kjo do t’ju ndihmojë të kujtoni jetën që ju pret pas vdekjes”.[158] Kjo është transmetuar prej Ahmedit me anë të një zinxhiri të fortë transmetuesish.
• Procesi i mbartjes së xhenazes duhet të kryhet me hapa të shpejtë. “Grupi” transmeton nga Ebu Hurejra se Profeti (a.s.) ka thënë: “Ecni me shpejtësi kur mbani një arkivol, sepse nëse i ndjeri është i mirë ju po e çoni atë tek diçka më e mirë dhe nëse ai ose ajo është një person i keq ju mezi prisni ta hiqni qafe”.[159] Ahmedi, Nesaiu dhe të tjerë transmetojnë se Ebu Bekrete ka thënë: “Nëse do të na kishit parë të ndjekim një xhenaze me Profetin (a.s.), ju do të mendonit se ne ishim duke vrapuar”.[160] Buhariu transmeton në librin e tij “El Tarih” se, kur Sead ibën Muadh vdiq, Profeti (a.s.) ka ecur me hapa të shpejtë pas kortezhit të varrimit sa disa prej këpucëve të atyre që kishin vrapuar ishin grisur”.

Autori i “El Fet’h” ka thënë: “Me pak fjalë, është e pëlqyeshme të ecësh shpejt në varrim, por kjo nuk do të thotë që të dëmtohet i vdekuri apo të vihen në vështirësi mbajtësit e arkivolit ose ata që e ndjekin atë. Kjo bie në kundërshtim me qëllimin e Islamit për nxitjen e higjenës dhe shmangien e vënies në vështirësi të tepruar për muslimanët e tjerë.

Kurtubiu ka thënë: “Ky hadith do të thotë se njerëzit nuk duhet ta vonojnë varrimin, sepse një vonesë e tillë është shpesh rezultat i arrogancës dhe fodullëkut”.

• Është e lejueshme të ecet para arkivolit, pas tij, në anën e djathtë, në të majtë ose edhe afër tij. Ka një mospërputhje mendimi mbi këtë pikë.

Shumica e dijetarëve mendojnë se të ecurit para arkivolit është e pëlqyeshme, sepse Profeti (a.s.), Ebu Bekri dhe Umeri kanë ecur para tij,[161] siç transmetohet prej Ahmedit dhe përmbledhësve të haditheve.

Shkolla hanefite mendon se të ecurit pas arkivolit është më e pëlqyeshme, siç tregohet prej fjalëve të Profetit (a.s.) në lidhje me ndjekjen e procesit të varrimit.

Enes ibën Maliku është i mendimit se mund të ecësh kudo në një proces varrimi, siç u përmend më lartë në hadithin e Profetit (a.s.): “Një kalorës mund të kalërojë pas arkivolit, kurse një këmbësor mund të ecë pas, para, në të djathtë, në të majtë ose pranë arkivolit”.[162]

Parimisht këtu ka vend për diskutim dhe mendimi ndryshe është mjaft i arsyeshëm .

Abdurrahman ibën Ubza transmeton se Ebu Bekri dhe Umeri ecnin para një arkivoli, ndërsa Aliu ecte pas tij. Kur i thanë se Ebu Bekri dhe Umeri ishin duke ecur para, Aliu u tërhoqi vëmendjen duke thënë: “Ata të dy e dinë mirë se ecja pas arkivolit është me e mirë se ecja para tij, ashtu si falja e personit me xhemat është më e mirë se falja vetëm, por Ebu Bekri dhe Umeri veprojnë kështu për t’ua lehtësuar të tjerëve”.[163] Kjo është transmetuar prej Bejhakiut dhe Ibën Ebi Shejbes. El Hafidhi thotë se zinxhiri i këtij trasnmetimi është hasen – i mirë.

Sipas shumicës së dijetarëve qëndrimi hipur mbi kal apo diku tjetër pas kortezhit të varrimit konsiderohet i papëlqyeshëm, pa pasur ndonjë arsye të vlefshme. Megjithatë, të vepruarit kështu pas varrimit nuk është i papëlqyeshëm, por i pranueshëm. Kjo tregohet në hadithin e transmetuar prej Theubanit, që thotë se njëherë i sollën Profetit një kafshë për të hipur gjatë procesit të varrimit por ai nuk kishte pranuar, mirëpo kur është kthyer pas varrimit dhe i është ofruar një kafshë, ai ka hipur në të. Shokët e pranishëm e kanë pyetur rreth faktit që nuk pranoi t’i hipte gjatë shoqërimit të xhenazes e ai u është përgjigjur: “Në të vërtetë engjëjt ishin duke ecur me kortezhin e varrimit, prandaj nuk preferova të qëndroja hipur ndërsa engjëjt po ecnin, por kur ëngjëjt u larguan, unë i hipa kafshës”.[164] Transmeton Ebu Daudi, Bejhakiu dhe Hakimi. Ky i fundit thotë se ky hadith është i fortë sipas Muslimit dhe Buhariut.

Tirmidhiu transmeton se Profeti (a.s.) ka ecur në procesin e varrimit të Ibën Dehdeh, por në kthim ai i ka hipur një kali.[165] Sipas Tirmidhiut ky është hadith i vërtetë.

Ky hadith nuk kundërshton hadithin tjetër, në të cilin Profeti (a.s.) ka thënë: “Një kalorës duhet të qëndrojë pas kortezhit të varrimit”,[166] sepse kjo nënkupon se një veprim i tillë është i papëlqyeshëm, megjithëse i lejueshëm.

Shkolla e hanefite mendon se nuk ka asgjë të keqe në të qëndruarit hipur në një kafshë, megjithëse është më mirë të ecësh dhe vetëm kur ke ndonjë arsye të vlefshme mund të hipësh diku. Duke u bazuar në hadithet e mësipërme, personi që ka hipur diku duhet të qëndrojë pas kortezhit të varrimit. El Hatabi ka thënë se nuk di të ketë ndonjë ndryshim mendimi midis dijetarëve për faktin se një kalorës duhet të qëndrojë pas kortezhit të varrimit.

 

Veprime të papëlqyeshme gjatë procesit të varrimit

 

Gjatë shoqërimit të xhenazes është e papëlqyer të veprohet sa më poshtë:

 

1- Ngritja e zërit duke përmendur Zotin apo duke lexuar Kuran ose diçka tjetër e ngjashme me këto

Ibën Mundhiri transmeton se Kajs ibën Abad ka thënë: “Shokët e Profetit (a.s.) nuk pëlqenin që të ngrihej zëri në tre raste; në procesin e varrimit, kur përmendet Allahu dhe në fushëbetejë”.[167]

Seid ibën Musejeb, Seid ibën Xhubejr, Hasani, Nehaiu, Ahmedi dhe Is’haku nuk

pëlqenin kur ndonjëri pas kortezhit të varrimit i nxiste të tjerët të luteshin për faljen e të ndjerit. El Euzai ka thënë ky veprim është bidat (risi në fe). Fudejl ibën Amër ka treguar: “Njëherë kur Ibën Umeri ishte i pranishëm në një xhenaze, ai dëgjoi dikë të thotë: “Lutju Allahut për faljen e të ndjerit, ndoshta Allahu e fal atë”. Ibën Umeri i ka thënë atij: “Allahu mos të faltë ty!”.

Neveviu ka thënë: “Ju duhet ta dini se sjellja e mirë për shoqërimin e një procesi varrimi është heshtja, ashtu siç kanë bërë brezat e parë të muslimanëve. Nuk duhet ngritur zëri për leximin e Kuranit, përmendjen e Allahut apo për ndonjë gjë tjetër. Mbajtja e qetësisë është më e mirë dhe më frytdhënëse në përqendrimin e vëmendjes në ritet e varrimit, që aq shumë nevojitet në ato momente. Kjo është sjellja më e drejtë dhe fakti se një numër i madh njerëzish veprojnë ndryshe nuk e ndryshon këtë. Ekziston një marrëveshje mes dijetarëve, që ndalon njerëzit injorantë të këndojnë gjatë procesit të varrimit, që zgjatin tingujt e disa fjalëve dhe i përziejnë ato”.

Muhamed Abduhu ka botuar një gjykim në lidhje me ngritjen e zërit për përmendjen e Allahut kur ndjekim një xhenaze, në të cilën ai thotë: “Në lidhje me ngritjen e zërit në një proces varrimi për të përmendur Allahun, ne gjejmë në “El Fet’h”, në kapitullin “Mbi funeralet”, se është e papëlqyeshme për një njeri që është duke ecur para kortezhit të varrimit të përmendë me zë të lartë Allahun. Nëse dikush dëshiron të përmendë Allahun, le ta bëjë atë me zemër. Përmendja me zë është diçka mjaft e re dhe nuk ka asnjë pararendës që ta ketë bërë këtë, që prej kohës së Profetit (a.s.), shokëve të tij, brezit pasues të tyre apo dhe pasardhësit e tyre. Një praktikë e tillë duhet ndaluar”.

 

2- Mbajtja e fenerëve, pishtarëve apo qirinjve në një proces varrimi

Të gjitha këto janë ndaluar sepse janë shenja të kohës së injorancës. Ibën Mundhiri ka thënë: “Kjo praktikë është e urryer prej të gjithë dijetarëve”. Bejhakiu ka thënë: “Aishja, Ubade ibën Samit, Ebu Hurejra, Ebu Seid El Hudri dhe Esmaja (vajza e Ebu Bekrit) kanë deklaruar se varrimet e tyre nuk duhet të përfshijnë mbajtës zjarri (fenera apo pishtarë)”.[168]

Sipas Ibën Maxhes, Ebu Musa El Eshariu në shtratin e tij të vdekjes iu drejtua trashëgimtarëve të tij duke u thënë: “Mos e shoqëroni xhenazen time duke mbajtur enë që mbajnë zjarr”. Njerëzit e pyetën: “A ke dëgjuar ndonjë gjë në lidhje me këtë nga Profeti (a.s.)”. Ai ka thënë se ka dëgjuar Profetin (a.s.) të thotë të njëjtën gjë”.[169]

Nëse varrimi bëhet natën, nuk përbën ndonjë problem nëse përdoren pishtarët ose fenerët për qëllim ndriçimi. Tirmidhiu ka transmetuar nga Ibën Abasi se, njëherë, Profeti (a.s.) ka varrosur natën kufomën e një njeriu, ndërkohë që i është ofruar një fener dhe ai e ka marrë”.[170] Tirmidhiu ka thënë se hadithi i Ibën Abasit është i besueshëm.

 

3- Ulja kur ndjek një proces varrimi, para se ata që mbajnë arkivolin ta kenë ulur atë

Buhariu ka thënë: “Personi që shoqëron një funeral nuk duhet të ulet derisa të jetë vendosur më parë arkivoli në tokë dhe nëse ai ulet, i duhet kërkuar që të ngrihet”, pastaj ka përmendur hadithin e transmetuar nga Ebu Seid El Hudri se Profeti (a.s.) ka thënë: “Çohuni në këmbë kur të shikoni një kortezh varrimi dhe ai që e shoqëron atë nuk duhet të ulet derisa arkivoli të vendoset në tokë”.[171]

Seid Makburi ka transmetuar nga babai i tij se ai ka thënë: “Njëherë ishim duke shoqëruar një xhenaze dhe Ebu Hurejra po mbante dorën e Meruanit e ata të dy u ulën para se të vendosej arkivoli në tokë. Ndërkohë Ebu Seidi i arriti dhe e kapi prej dore Meruanin dhe i tha të ngrihej: “Çohu në këmbë! Për Allah, ky burrë (d.m.th. Ebu Hurejra) e di mirë se Profeti (a.s.) e ka ndaluar uljen gjatë procesit të varrimit”. Me të dëgjuar këtë, Ebu Hurejra e ka pohuar atë fakt.[172] Kjo është transmetuar edhe prej Hakimit me shtesën në vazhdim: “Kur Ebu Seidi i tregoi Meruanit të ngrihej në këmbë, ai u çua dhe e pyeti: “Përse më ngrite nga vendi?” Ebu Seidi i përmendi hadithin e mësipërm. Atëherë Meruani e ka pyetur Ebu Hurejrën pse nuk e kishte lajmëruar për këtë hadith. Ebu Hurejra i tha se ishte duke ecur para tij, kështu që kur ai ishte ulur, ishte ulur edhe ky pas tij.

Shumica e shokëve të Profetit, pasardhësit e tyre, shkolla hanefite, ajo hanbelite, El Euzai dhe Is’haku janë të këtij mendimi.

Megjithatë, pasuesit e Shafiut mendojnë se personat që marrin pjesë në varrim mund të ulen para se arkivoli të vendoset në tokë. Mes dijetarëve ka një marrëveshje se për ata që ecin para kortezhit të varrimit nuk ka asgjë të keqe nëse ata arrijnë më herët në vendin e varrosjes dhe ulen para mbërritjes së arkivolit.

Tirmidhiu ka thënë: “Transmetohet prej disa shokëve të ditur të Profetit (a.s.) dhe disa të tjerëve se ata ecnin para kortezhit të varrimit dhe uleshin nëse arrinin tek vendi i varrosjes para arkivolit. Ky është edhe mendimi i Shafiut se, nëse një kortezh varrimi arrin ndërsa të tjerët janë ulur, atëherë ata nuk duhet të ngrihen kur të mbërrijë xhenazja. Ahmedi ka thënë: “Nuk ka problem nëse një njeri qëndron në këmbë ose ulur me ardhjen e arkivolit”.

 

4- Ngritja në këmbë kur kalon një xhenaze

Ahmedi transmeton se Uakid ibën Amër ibën Sead ibën Muadh ka thënë: “Mora pjesë në një xhenaze të fisit të Benu Selimes dhe u ngrita në këmbë me të parë kortezhin e varrimit. Pas kësaj Nafi ibën Xhubejr më tha të ulesha dhe se do të më fliste me argument të sigurt për këtë. Më pas vazhdoi: Mahmud ibën Hakim Ez-Zurki më ka treguar se ka dëgjuar Ali ibën Ebi Talibin të thotë: “Profeti (a.s.) na ka urdhëruar të ngrihemi në këmbë kur shohim ndonjë xhenaze, por më vonë ai ulej dhe na ka urdhëruar të veprojmë edhe ne të njëjtën gjë”.[173]

Muslimi e transmeton këtë me këto fjalë: “Ne pamë Profetin (a.s.) të ngrihej, prandaj u ngritëm edhe ne. Pastaj ai u ul dhe kështu u ulëm dhe ne”.[174]

Tirmidhiu ka thënë se ky është hadith i vërtetë i transmetuar prej Aliut, duke përfshirë katër prej pasuesve të shokëve të Profetit, të cilët e kanë transmetuar atë në mënyrë të saktë. Sipas njerëzve të ditur kjo është një praktikë e zakonshme.

Shafiu ka thënë se ky është hadithi më autentik i transmetuar për këtë temë. Ky hadith anulon hadithin e përmendur më sipër që thoshte: “Ngriuni në këmbë sapo të shikoni ndonjë xhenaze”.[175]

Ahmedi ka thënë se kushdo mund të ngrihet apo nuk mund të ngrihet për një kortezh varrimi dhe kjo varet nga preferenca e tij. Ai e argumenton atë, se Profeti (a.s.) çohej në këmbë kur shihte ndonjë xhenaze dhe më vonë ai qëndronte ulur. Ky është gjithashtu mendimi i Is’hak ibën Ibrahimit, Ahmedit, Is’hak ibën Hubejbit, Ibën El Maxhishun nga shkolla malikite. Neveviu ka thënë se të qëndruarit në këmbë në rastin kur shohim ndonjë xhenaze është e pëlqyeshme. Po ashtu ka thënë edhe Muteueli.

Ibën Hazmi ka thënë: “Ngritja në këmbë pasi të kesh parë një kortezh varrimi është e këshillueshme, edhe nëse është mosbesimtar ose pagan, derisa arkivoli të jetë vendosur në tokë ose të jetë larguar. Edhe nëse dikush qëndron ulur nuk përbën ndonjë problem. Ata që e konsiderojnë këtë si një veprim të dëshirueshëm përmendin çfarë është transmetuar prej “Grupit” nga Ibën Umeri, i cili transmeton prej Amir ibën Rabias se Profeti (a.s.) ka thënë: “Kur të shihni ndonjë xhenaze, ngrihuni për të dhe qëndroni në këmbë derisa të largohet nga sytë tuaj apo derisa arkivoli të vendoset në tokë”.[176]

Ahmedi ka thënë: “Sa herë që Ibën Umeri shikonte ndonjë kortezh varrimi, ai ngrihej në këmbë dhe qëndronte kështu derisa xhenazja të largohej”. Sehl ibën Hanif dhe Kejs ibën Sad transmetojnë se, njëherë, ata ishin ulur në Kadisijeh[177] dhe një kortezh varrimi kaloi pranë tyre. Me të parë atë, të dy u ngritën në këmbë. Kur u është thënë se ishte varrimi i një jomuslimani, ata kanë thënë: “Kur kaloi një xhenaze pranë Profetit (a.s.), ai u ngrit në këmbë dhe kur i thanë atij se ajo ka qenë xhenaze e një çifuti, ai tha: “A nuk ka edhe çifuti shpirt?!”.[178] Transmeton Buhariu dhe Muslimi.

Kështu, Ibën Mesudi dhe Kajs ngriheshin në këmbë gjithmonë kur shihnin ndonjë kortezh varrimi.[179]

Sipas Ahmedit, Ibën Hibanit dhe Hakimit urtësia që qëndron pas ngritjes në këmbë për një kortezh varrimi, siç u përmed më lart nga hadithet e Profetit (a.s.) është të treguarit respekt për Atë, i Cili mbërthen shpirtrat apo me fjalët e Ibën Hibanit si një shenjë respekti për Allahun, i Cili merr shpirtrat.[180]

Me pak fjalë ka mendime të ndryshme mes dijetarëve. Disa nuk e pranojnë ngritjen në këmbë për një kortezh varrimi, ndërsa të tjerët e pëlqejnë atë. Disa të tjerë e lënë të lirë në gjykimin a veprimin e individit. Secili prej këtyre dijetarëve e mbron qëndrimin e tij me argumente të veçanta dhe secili mund të ndjekë njërin prej këtyre mendimeve. Prandaj çdokush mund të zgjedhë atë që bindet dhe qetësohet zemra e tij.

 

5- Lejimi i grave të shoqërojnë xhenazen

Umu Atije transmeton: “Ne ishim të ndaluara të shoqëronim xhenazen, por ky ndalim nuk ishte i domosdoshëm për ne”.[181] Transmeton Ahmedi, Buhariu, Muslimi dhe Ibën Maxhe.

Abdullah ibën Amër transmeton: “Njëherë, kur ne ishim me Profetin (a.s.), ai ka parë një grua, të cilën ne mendonim se nuk e njihte dhe e ka pritur derisa ajo e ka arritur atë. Ishte Fatimja e bija e Profetit (a.s.). Ai e pyeti: “Çfarë të bëri ty që ta lije shtëpinë ?” Ajo iu përgjigj: “Kam ardhur për të takuar familjarët e të ndjerit që jetojnë në këtë shtëpi, që t’u jap atyre ngushëllimet e mia dhe t’i qetësoj ata për hidhërimin”. Ai ka thënë: “A i shoqërove ata në varreza?” Ajo ka thënë: “Mos e dhëntë Zoti! Si mund ta bëja unë këtë, kur e di mirë se çfarë ke thënë ti në lidhje me këtë”. Atëherë Profeti (a.s.) i ka thënë: “Nëse ti do të shoqëroje xhenazen në varreza, ti asnjëherë nuk do ta shikoje xhenetin, më sa e ka parë gjyshi i babait tënd”.[182] Transmeton Ahmedi, Hakimi, Nesaiu dhe Bejhakiu. Megjithatë dijetarët e kanë vënë në pikëpyetje vërtetësinë e këtij hadithi, duke pretenduar se nuk është hadith i vërtetë, sepse mes transmetuesve është Rabia ibën Sejf, i cili nuk është i besueshëm.

Muhamed ibën Hanefie transmeton se Aliu ka thënë: “Profeti (a.s.) doli jashtë dhe pa një grup grash që ishin ulur dhe po prisnin. Kur i ka pyetur se përse po rrinin atje, ato i kanë thënë se ishin duke pritur një xhenaze. Ai i ka pyetur: “A po shkoni për t’i larë trupin ?” Ato i kanë thënë: “Jo!” Profeti (a.s.) i ka pyetur përsëri: “A po shkoni për të mbajtur arkivolin?” Ato i janë përgjigjur: “Jo!” Ai i ka pyetur sërish: “A do ta vendosni ju trupin në varr?” Ato i kanë thënë: “Jo!” Për këtë ai u ka thënë: “Atëherë kthehuni në shtëpitë tuaja me mëkatet që keni marrë dhe pa fituar asnjë shpërblim”.[183] Transmeton Ibën Maxhe dhe Hakimi. Por njëri prej transmetuesve të tij është Dinar ibën Umeri, i cili nuk është i besueshëm. Ebu Hurejra thotë se ai nuk është i mirënjohur. El Ezdi e përshkruan atë si metruk (të papranueshëm) dhe Halidi në librin e tij “El-Irshad” e konsideron atë si gënjeshtar.

Ibën Mesudi, Ibën Umeri, Ebu Umame, Aishja, Mesruku, Hasani, Nehaiu, El Euzai, Is’haku, shkolla hanefite, shafite dhe ajo hanbelite mbajnë këtë qëndrim. Të gjithë ata e kundërshtojnë pjesëmarrjen e grave në proceset e varrimit. Sipas Malikut, nuk është e papëlqyeshme për një grua të vjetër të ndjekë xhenazen. Ai mendon se edhe një grua e re e goditur me vdekjen e një njeriu të dashur, mund ta shoqërojë kortezhin e varrimit pa asnjë kundërshtim, me kusht që ajo të jetë e mbuluar dhe prezenca e saj të mos shkaktojë ndonjë tërheqje vëmendje për të pranishmit.

Ibën Hazmi debaton se argumenti i dhënë më lartë nga shumica e dijetarëve nuk është i fortë dhe se gratë janë të lejuara të shoqërojnë kortezhin e varrimit. Ai ka thënë: “Ne nuk i kundërshtojmë gratë nga ndjekja e një procesi varrimi e as nuk i ndalojmë ato që të veprojnë kështu. Përmes transmetimeve nga tradita profetike nuk ka asnjë hadith autentik mbi këtë temë. Gjenden vetëm transmetime që janë mursel[184], mexhhul (të panjohur) apo të tilla që nuk mund të merren si argument”. Pastaj ai ka përmedur hadithin e transmetuar prej Umu Atijes që thotë: “Edhe nëse ky do të ishte hadith i fortë, nuk vërteton ndalim, por thjesht se nuk është e pëlqyeshme.

Në fakt e kundërta është e vërtetë, nëse e marrim parasysh hadithin e transmetuar prej Shubeh nga Uakia, i cili në vazhdim e ka transmetuar prej Hisham ibën Uruah e ky prej Uehab ibën Kejsan, që e kishte dëgjuar prej Muhammed ibën Amr ibën Ataut, i cili e ka transmetuar prej Ebu Hurejrës se njëherë kur Profeti (a.s.) po shoqëronte një xhenaze, Umeri kishte parë një grua atje dhe i kishte bërtitur. Profeti (a.s.) i ka thënë: “Lëre atë o Umer! Në të vërtetë sytë e saj lotojnë, shpirti i saj ndjen dhimbje dhe ora e vdekjes është afër”.[185] Zinxhiri i transmetuesve është i fortë.

Është transmetuar në mënyrë të saktë se Ibën Abasi nuk e konsideronte këtë veprim të papëlqyer.

 

Mosndjekja e xhenazes për shkak të disa veprimeve të ndaluara

Autori i “El Mugni” ka thënë: “Nëse dikush shikon ose dëgjon diçka të ndaluar kur ndjek një funeral dhe ka mundësi ta kundërshtojë ose ta korrigjojë atë, ai duhet ta bëjë këtë. Nëse nuk ka mundësi, atëherë ai mund të bëjë një nga këto të dyja:

1- Të shprehë mospranimin e tij për veprën e ndaluar dhe të vazhdojë me varrimin e kështu do ta çlironte veten prej ndonjë përgjegjësie të ndonjë veprimi të tillë mospranues, pa e lënë të mirën për të keqen.

2- Në një rast të tillë ai duhet ta lërë procesin e varrimit, veçanërisht kur ka mundësi ta bëjë këtë, kështu që ai nuk do të dëgjojë apo shikojë gjëra të ndaluara”.

 

 

VARRIMI

 

Një detyrim i kufizuar

Ekziston një marrëveshje e përgjithshme se varrosja dhe mbulimi i trupit të të vdekurit është një obligim i kufizuar (farz kifaje). Nëse disa muslimanë varrosin një trup të vdekur, kjo do ta çlirojë pjesën tjetër të tyre nga ky detyrim. Allahu i Madhëruar ka thënë në Kuran:

أَلَمْ نَجْعَلْ الأَرْضَ كِفَاتًا أَحْيَاءً وَأَمْوَاتًا

“A nuk e bëmë ne tokën që në gjirin e saj mban të gjallët dhe të vdekurit” . (El-Murselat, 25-26).

Shumica e dijetarëve janë të mendimit se është e lejueshme varrosja e të vdekurit në çdo kohë, gjatë ditës ose natës. Profeti (a.s.) ka varrosur një burrë natën, i cili e përmendte Allahun me zë të lartë natën.[186] Po ashtu Aliu e ka varrosur Fatimen natën. Gjithashtu janë varrosur gjatë natës edhe Ebu Bekri, Othmani, Aishja dhe Ibën Mesudi.

Ibën Abasi transmeton: “Profeti (a.s.) një natë ka shkuar në një varr dhe ka marrë me vete një fener. Pastaj ai është kthyer në drejtim të Kiblës, duke thënë: “Allahu qoftë i mëshirshëm me ty! Ti ke qarë shumë dhe shpesh ke lexuar Kuran”. Pas kësaj Profeti (a.s.) ka thënë katër tekbire”.[187]  Transmeton Tirmidhiu, i cili e konsideron hadithin të vërtetë.

Tirmidhiu ka thënë: “Shumica e dijetarëve e konsiderojnë varrosjen e të vdekurit natën të lejueshme, me kusht që të mos neglizhohet asnjë e drejtë e të ndjerit”.

Profeti (a.s.) i ka urdhëruar të gjithë ndjekësit e tij që të mos e varrosin të vdekurin natën nëse ekziston frika se mund të neglizhohet ndonjë nga të drejat e të vdekurit. Varrimi natën në një rast të tillë konsiderohet i papëlqyer.

Një ditë Profeti (a.s.) ka mbajtur një predikim dhe ka përmendur një prej shokëve të tij që kishte vdekur dhe ishte qefinossur me një qefin të shkurtër dhe varrimi i tij ishte kryer natën. Profeti (a.s.) ka shprehur kundërshtimin e tij për varrosjen e dikujt natën, vetëm nëse ka arsye të forta për të vepruar në këtë mënyrë.[188]  Transmeton Muslimi.

Xhabiri transmeton se Profeti (a.s.) ka thënë: “Mos i varrosni të vdekurit tuaj gjatë natës, përveçse kur jeni të detyruar të veproni kështu!”[189] Transmeton Ibën Maxhe.

 

Varrosja kur lind dielli, në mesditë apo në perëndim të diellit

Ekziston një marrëveshje, se trupi mund të varroset në ndonjërën prej këtyre tri kohëve, gjithmonë nëse ekziston rreziku për dekompozimin e tij. Nëse ekziston një rrezik i tillë, varrosja e tij gjatë këtyre tri kohëve është e lejueshme, sipas shumicës së dijetarëve, me kusht që të mos bëhet me qëllim. Ahmedi, Muslimi dhe mbledhësit e tjerë të haditheve transmetojnë nga Ukbe se ai ka thënë: “Profeti (a.s.) na e ka ndaluar faljen e xhenazes apo varrosjen e të vdekurit në këto tri kohë: në lindjen e diellit derisa dielli të jetë ngritur lart, në mesditë kur dielli është pingul mbi kokë derisa të ulet pak dhe kur dielli është në perëndim”.[190]

Sipas shkollës hanbelite varrosja gjatë këtyre tri kohëve është e padëshirueshme pa asnjë përjashtim.

Pëlqehet që varri të gërmohet thellë

Qëllimi i varrosjes është mbulimi i trupit në një gropë, me qëllim parandalimin e erës së keqe prej ndotjes së mjedisit, ruajtjen e tij prej ngrënies së kafshëve të ndryshme mishngrënëse apo shpendëve grabitqare. Nëse këto kushte janë hasur dhe ky qëllim ka shërbyer, atëherë kemi hequr përgjegjësinë e dikujt. Megjithatë duhet që thellësia e varrit të jetë e barabartë me gjatësinë e një burri mesatar. Kjo bazohet në hadithin e transmetuar nga Nesaiu dhe Tirmidhiu (të cilët e konsiderojnë hadith të vërtetë ) prej Hisham ibën Amir, që ka thënë se i ishin ankuar Profetit (a.s.) në ditën e betejës së Uhudit duke i thënë: “O i Dërguar i Allahut! Gërmimi i një varri të veçantë për secilin trup të vdekur është një punë shumë e vështirë”. Profeti (a.s.) u ka thënë: “Gërmoni, thelloni varret, përgatitini ata mirë e më pas varrosni në secilin prej tyre një, dy ose tre trupa!” Shokët e pyetën: “Kush duhet vendosur i pari në varr?” Profeti (a.s.) ka thënë: “Vendosni të parët ata që kanë ditur më shumë Kuran”. Transmetuesi shton se babai i tij ishte njëri  prej treve që u vendosën në një varr”.[191]

Ibën Ebi Shejbe dhe Mundhiri transmetojnë se Umeri ka thënë: “Gërmojeni varrin aq thellë sa lartësia e një burri dhe bëjeni atë të gjerë”. Sipas Ebu Hanifes dhe Ahmedit varri duhet të jetë aq i thellë sa ç’është gjysma e gjatësisë së një burri mesatar, por nëse bëhet më e thellë, kjo është më e mirë.

 

Lahdi është më i mirë se një varr i zakonshëm

Lahdi është një gërmim në anë të varrit në drejtim të Kiblës, i cili është i mbuluar me tulla të papjekura si shtëpia me çati. Në anën tjetër, varri i zakonshëm është një gropë e gërmuar në tokë, ku trupi vendoset në të dhe pastaj ajo anohet me tulla të papjekura dhe e mbuluar në formë tavani. Secila prej këtyre mënyrave është e lejueshme, por e para –lahdi– është e pëlqyeshme duke pasur parasysh hadithit e transmetuar prej Ahmedit dhe Ibën Maxhes nga Enesi, i cili ka thënë: “Kur ka ndërruar jetë Profeti (a.s.) ishin dy persona që gërmonin varre. Njëri gërmonte varre me lahd dhe tjetri gërmonte varre të thjeshtë. Shokët e Profetit (a.s.) kanë thënë: “Le t’i kërkojmë udhëzim Zotit tonë”. Pastaj ata dërguan për të thirrur secilin prej tyre që të gërmonin varrin dhe vendosën, se ai që do ta arrinte i pari do të hapte varrin për trupin e Profetit (a.s.). Ai që gërmonte varret me lahd, arriti i pari, dhe ata e varrosën trupin e Profetit (a.s.) në varr me lahd.”[192]

Ky hadith tregon se të dy llojet e varreve janë të lejueshëm. Por fakti se lahdi është i pëlqyeshëm është treguar nga një hadith të transmetuar nga Ahmedi dhe përmbledhësit e haditheve nga Ibën Abasi se Profeti (a.s.) ka thënë: “Lahdi është për ne dhe gërmimi i një grope (d.m.th. një varr i zakonshëm) për të tjerët”.[193]

 

Vendosja e trupit në varr

Prej Sunetit është që vendosja e trupit në varr të fillojë me këmbët e tij, nëse kjo është e mundur dhe mund të bëhet lehtësisht. Kjo bazohet në hadithin e transmetuar prej Ebu Daudit, Ibën Ebi Shejbes dhe Bejhakiut se Abdullah ibën Zejdi ka vendosur një trup në varr duke filluar me këmbët dhe ka thënë: “Kjo është prej traditës së Profetit (a.s.).”[194]

Nëse kjo nuk është e lehtë, atëherë trupi mund të vendoset në varr në mënyrën më të mundshme.

Ibën Hazmi ka thënë: “Trupi mund të vendoset në varr në çdo mënyrë të mundshme, në drejtim të Kiblës ose në drejtim të kundërt me të, me vendosjen e kokës apo të këmbëve në fillim, sepse nuk ka ndonjë udhëzim të saktë për sa i përket kësaj teme”.

 

Vendosja e trupit me fytyrë nga Kibla, lutja për të ndjerin dhe zgjidhja e qefinit

Praktika e njerëzve të ditur ka qenë që vendosja e trupit të të ndjerit të vendoset në anën e djathtë me fytyrë nga Kibla. Njerëzit që e vendosin trupin në varr duhet të thonë: “Me emrin e Allahut dhe në pajtim me traditën e të Dërguarit të Allahut”. Pastaj duhen liruar lidhësat e qefinit. Ibën Umeri transmeton se kur një trup vendosej në varr, Profeti (a.s.) thoshte: “Bismilah ue ala suneti rasulilah”. (Me emrin e Allahut dhe në pajtim me traditën e të Dërguarit të Allahut)”.[195] Transmeton Ahmedi, Ebu Daudi, Tirmidhiu, Ibën Maxhe dhe Nesaiu, të cilët e kanë transmetuar si hadith meukuf (zinxhiri i transmetuesve ndalon tek njëri prej shokëve të Profetit) dhe si hadith musned.

Vendosja e rrobave në varr është e papëlqyer

Shumica e dijetarëve të jurisprudencës islame nuk pëlqejnë që në varr të vendosen rroba, jastëk apo gjëra të tjera të ngjashme me to. Megjithatë, Ibën Hazmi nuk sheh asgjë të keqe në vendosjen e ndonjë rrobe në varr poshtë trupit të të ndjerit. Ai bazohet në hadithin e transmetuar prej Muslimit nga Ibën Abasi, i cili ka thënë: “Një copë e kuqe u vendos në varrin e Profetit (a.s.)”.[196]

Ibën Hazmi thotë se ka qenë dëshira e Allahut për t’i lejuar ata të veprojnë në këtë mënyrë në varrosjen e Profetit të Tij të mbrojtur nga mëkatet. Këtë veprim e kanë bërë njerëzit më të mirë që kanë qenë në atë kohë dhe asnjëri prej tyre nuk e mohoi atë fakt.

Dijetarët e konsiderojnë të papëlqyeshme, që koka e të ndjerit duhet të jetë e vendosur mbi një tullë, gur ose në tokë me faqen e tij të djathtë mbi një tullë ose në gjëra të tjera të ngjashme. Edhe qefini duhet larguar prej fytyrës së tij me qëllim që faqja e tij e djathtë të jetë në kontakt me dheun. Umeri i ka këshilluar trashëgimtarët e tij: “Pasi të keni vendosur trupin tim në varr, lëreni faqen time të jetë në kontakt me dheun!”. Po ashtu, Dahaku ka dhënë udhëzime se qefini i tij duhet të zgjidhet dhe faqja e tij të jetë e ekspozuar për dheun. Është e preferueshme nëse vendoset ndonjë tullë, gur ose pak dhé për të mbështetur trupin, me kusht që trupi të mos jetë i shtrirë barkazi apo me kurriz.

Ebu Hanife, Maliku dhe Ahmedi mendojnë se kur jemi duke ulur trupin e të ndjerit në varr, mund të hapim një copë për të mbuluar trupin e femrës, por jo për atë të mashkullit”.

Ndejkësit e shkollës shafite janë të mendimit se të vepruarit kështu është e pëlqyeshme për të dy, mashkull apo femër qoftë i vdekuri.

Hedhja e tre grushteve dhé mbi varr

Është e pëlqyeshme të nxiten pjesëmarrësit në varrim të hedhin tre grushte me dhé mbi varr tek koka e të ndjerit. Kjo bazohet në hadithin e transmetuar prej Ibën Maxhes që thotë se Profeti (a.s.) një herë ka kryer faljen e xhenazes, ka shkuar pranë varrit dhe ka hedhur tre grushte me dhé pranë kokës së të ndjerit.[197]

Ebu Hanife, Shafiu dhe Ahmedi mendojnë se kur të hidhet grushti i parë duhet thënë: “Nga kjo (d.m.th. toka) Ne të krijuam ty”. Në hedhjen e grushtit të dytë duhet thënë: “Dhe tek ajo Ne të mundësuam kthimin” dhe në hedhjen e grushtit të tretë duhet thënë: “Dhe prej saj Ne do të mundësojmë ty ringjalljen për herë të dytë”. Kjo bazohet në hadithin që Pofeti (a.s.) ka thënë kur vajza e tij Umu Kulthum ishte e shtrirë në varr.[198] Lidhur me këtë Ahmedi ka thënë: “Asgjë nuk është kërkuar të thuhet, kur jemi duke hedhur grushtat me dhé mbi varr, sepse ky është një hadith i dobët”.

 

Lutja për të ndjerin pas varrimit të tij

Pas varrimit, është e pëlqyeshme të lutesh për faljen e të ndjerit dhe për përqendrimin dhe forcimin e tij, sepse në atë kohë ai është duke u pyetur rreth jetës së tij. Transmetohet prej Othmanit se Profeti (a.s.) qëndronte pranë varrit të të vdekurit pas varrimit dhe thoshte: “Kërkoni falje për vëllain tuaj dhe lutuni që ai të jetë i qëndrueshëm, sepse ai tani është duke u pyetur”.[199] Ky hadith transmetohet nga Ebu Daudi dhe Hakimi, i cili e konsideron hadithin të vërtetë. Bezari thotë: “Ky është i vetmi transmetim nga Profeti (a.s.) lidhur me këtë këtë temë”.

Razin transmeton se Aliu lutej pas varrosjes së të ndjerit duke thënë: “O Allah! Ky është robi Yt, i cili është tani një mysafiri Yt dhe Ti je Mikpritësi më i mirë. Fale atë dhe zgjeroja hyrjen në qiell për të!”. Ibën Umeri thoshte ajetet e para dhe të fundit të sures El Bekare pranë varrit pas përfundimit të varrimit të të vdekurit”.[200] Transmeton Bejhakiu me një zinxhir të mirë transmetuesish.

Talkini për të vdekurin pas varrimit

Shafiu dhe disa dijetarë të tjerë e pëlqejnë “talkinin” për të ndjerin[201] pas varrosjes. Kjo bazohet në transmetimin e Seid ibën Mensur të transmetuar prej Reshid ibën Sadit, Damre ibën Habibit dhe Hakim ibën Omejrit, të cilët kanë thënë: “Pasi varri të jetë niveluar dhe njerëzit të jenë larguar, preferonin që njëri prej tyre të qëndronte pranë varrit dhe t’i thoshte të ndjerit tri herë: “O filan! Thuaj se nuk ka zot tjetër përveç Allahut, unë dëshmoj se nuk ka Zot tjetër përveç Allahut. O filan! Thuaj: Allahu është Zoti im, Islami feja ime dhe Muhamedi Profeti im”. Pasi ai ka bërë këtë mund të largohet.[202] Kjo është transmetuar pa ndonjë koment nga El Hafidhi në librin e tij “Et-Telhis”.

Tabaraniu transmeton se Ebu Umame ka thënë: “Kur një prej vëllezërve tuaj ka ndërruar jetë dhe të jetë niveluar dheu sipër varrit të tij, dikush duhet të qëndrojë pranë kokës së varrit dhe t’i thotë: “O filan, bir i filanes (duke përmendur emrat)”, sepse i vdekuri të dëgjon ty por nuk mund të të përgjigjet. Pastaj ai duhet t’i thotë: “O filan, bir i filanes”, ndërkohë që i ndjeri do të ulet në varrin e tij. Pastaj duhet të thotë: “O filan, bir i filanes, për të cilën i ndjeri thotë: “Më udhëzo mua, Allahu të mëshiroftë!” por ne nuk mund ta dëgjojmë atë. Pastaj të ndjerit i duhet thënë: “Kujtoje fenë që le në këtë botë dhe kujto të dëshmosh se nuk ka zot tjetër veç Alahut dhe se Muhamedi është rob dhe i Dërgur i Tij. Kujto se ti ke pranuar Allahun si Zotin tënd, Islamin si fenë tënde, Muhamedin si Profetin tënd dhe Kuranin si udhëzuesin tënd”. Për këtë arsye Munkeri dhe Nekiri (dy engjëjt e caktuar për të pyetur njerëzit e varrit) do të kapin dorën e njëri-tjetrit dhe thonë: “Le të shkojmë! Përse duhet ne të ulemi për një person që i është mësuar kjo?” Një burrë e ka pyetur Profetin (a.s.): “O i Dërguar i Allahut! Po nëse ai nuk e di emrin e nënës së të ndjerit?” Profeti (a.s.) i është përgjigjur: “Në rast të tillë, ai duhet ta thërrasë atë me emrin e nënës së tij të parë, Havasë dhe t’i thotë: O filan, bir i Havasë!”[203]

El Hejthemi bazohet te ky hadith dhe thotë se ka disa transmetues në zinxhirin e këtij transmetimi, të cilët ai nuk i njeh.[204]

Neveviu ka thënë: “Hadithi i mësipërm, edhe nëse është i dobët, konsiderohet si një burim reference. Dijetarët e hadithit dhe të tjerë janë dakord [205] se çështjet si virtyti, këshillimi për mirë, paralajmërimi nga e keqja etj., merren si të pranueshme edhe në hadithet e dobëta. Megjithatë hadithi i mësipërm mbështetet në fakte të tjera duke përfshirë hadithin në të cilin është transmetuar se Profeti (a.s.) u ka kërkuar shokëve të tij: “Lutuni që ai të jetë i qëndrueshëm!”.[206] Një tjetër argument është dhe porosia e lënë nga Amër ibën El As. Të dyja këto hadithe janë të vërtetë. Banorët e Shamit e praktikojnë ende këtë edhe në ditët e sotme”.

Është bërë e njohur se shkolla malikite dhe disa ndjekës të shkollës hanbelite e konsiderojnë talkinin e të ndjerit veprim të qortueshëm. El Ethrami tregon se ka pyetur imam Ahmed ibën Hanbelin duke i treguar: “Kur i ndjeri është varrosur, një burrë i qëndron pranë anës së varrit dhe i thotë: O filan, bir i filanes (me emrin e nënës së tij)…”. Ahmedi ka thënë: “Unë nuk kam parë ndonjë të veprojë kështu, me përjashtim të banorëve të Shamit kur vdiq Ebu Mugire”. Ai ka transmetuar diçka rreth temës prej Ebu Bekër ibën Ebi Merjem, sipas të cilit të vjetrit e tyre kanë vepruar kështu. Ismail ibën Ajash tregon hadithin e transmetuar prej Ebu Umames.

 

Praktika e Profetit (a.s.) në lidhje me ndërtimin e varreve

Është sunet që ta ngresh varrin nga toka të paktën një pëllëmbë me qëllim që të dallohet se është varr dhe ndalohet të jetë më tepër se aq. Kjo bazohet në transmetimin Muslimit dhe të tjerëve prej Harunit se Themame ibën Shufej ka thënë: “Njëherë ne ishim me Fadale ibën Ubejd në tokën romake të Brudisit. Njëri prej shokëve tanë vdiq dhe pasi e varrosëm atë, Fadale ibën Ubejdi na urdhëroi që ta nivelonim varrin e më pas ai tha: “Kam dëgjuar Profetin (a.s.) duke i urdhëruar njerëzit që të nivelonin varret e të vdekurve”.[207]

Transmetohet prej Ebu Hajaxh Esedit, i cili ka thënë se Ali ibën Ebi Talibi ka treguar: “A nuk duhet t’ju udhëzoj juve të veproni atë që Profeti (a.s.) më ka treguar? Mos lini asnjë statujë të qëndrojë në këmbë pa e lëvizur dhe pa e shkatërruar atë. Mos lini asnjë varr të ngritur pa e niveluar atë”.[208]

Tirmidhiu ka thënë: “Disa dijetarë veprojnë sipas këtij mendimi. Ata nuk e pranojnë ngritjen e varrit më tepër se ç’është e nevojshme që të tregojë se është një varr dhe kështu njerëzit nuk do të shkelin apo të ulen mbi të”. Sunduesit e muslimanëve i shkatërronin strukturat e ngritura mbi varre që nuk ishin të lejuara nga ligji, në pajtim me Sunetin autentik. Shafiu ka thënë: “Unë preferoj që dheu i përdorur sipër varrit të niveluar të mos jetë më shumë nga pjesa e gërmuar për këtë varr. Më pëlqen ta shoh varrin vetëm një pëllëmbë të ngritur nga toka ose diçka të afërt me të. Nuk preferoj të ndërtoj ndonjë strukturë mbi varr ose ta lyej me gëlqere, sepse në të vërtetë kjo i ngjan zbukurimit apo fodullëkut dhe koha e vdekjes nuk është për asnjërën prej këtyre gjërave. Nuk kam parë asnjëherë që varret e muhaxhirëve dhe të ensarëve të suvatoheshin. Unë kam parë që autoritetet muslimane i shkatëronin strukturat e ngritura mbi varre dhe nuk kam parë ndonjë jurist që ta kundërshtonte këtë”.

Sheukani ka thënë: “Objektivisht ngritja e varreve më shumë se çfarë është lejuar ligjërisht, është e ndaluar. Pasuesit e Ahmedit, grupi i pasuesëve të Shafiut dhe Maliku janë të këtij mendimi. Imam Jahja dhe Mehdi ibën Gajth mendojnë se ngritja e varreve nuk është e ndaluar, sepse sipas tyre kjo praktikë ka ndodhur gjatë kohës së brezave të parë dhe të mëvonshëm pa u kundërshtuar. Megjithatë, mendimi i tyre nuk është i saktë. Argumenti i tyre bazohet vetëm mbi heshtjen rreth kësaj praktike dhe heshtja nuk vërteton, kur një çështje qëndron mbi supozim të thjeshtë, sepse ndalimi i ngritjeve të varreve është vërtetuar nëpërmjet argumenteve shumë të besueshme.

Të përfshira në diskutimin e ngritjes së varreve janë edhe kubetë e ndërtesave, faltoret e ndërtuara në varre dhe ndërtimi i xhamive rreth tyre. Profeti (a.s.) i ka mallkuar ata që veprojnë kështu.[209]

Ndërtimi rreth varreve dhe zbukurimi i tyre lë vend për devijim nga rruga e drejtë dhe rënie në mëkate, të cilat Islami kërkon t’i eliminojë.

Kështu ndodh kur ekzagjerohet rëndësia e varreve në pajtim me bestytnitë e injorancës. Pothuajse e njëjta gjë ndodh dhe me besimin e jobesimtarëve në idhujt e tyre, se ato lloj monumentesh mund t’u sjellin përfitim apo të ndalojnë të keqen. Prandaj ata udhëtojnë tek ata varre për t’u plotësuar nevojat apo arritjet e synimeve të tyre. Ata u kërkojnë të vdekurve në varre ato gjëra çfarë besimtarët duhet t’i kërkojnë vetëm Zotit të tyre. Ata sakrifikojnë vetëm për ta, i prekin dhe u kërkojnë ndihmë. Në përgjithësi, ata bëjnë ekzaktësisht çfarë bënin njerëzit në epokën paraislame me idhujt e tyre.

Megjithëse ekziston kjo e keqe e turpshme dhe ky mosbesim i fshehur, të vjen keq që njerëzit nuk guxojnë të mbajnë një qëndrim të prerë për hir të Allahut apo të tregojnë ndonjë shqetësim për mbrojtjen e fesë së vërtetë. Ku janë dijetarët, studentët, sundimtarët, ministrat, mbretërit, të cilët kanë për detyrë të mësojnë të vërtetën ?!

Transmetime të ndryshme që na janë bërë të qarta tregojnë se nuk ka dyshim se shumë prej atyre që adhurojnë varret (në fakt shumica e tyre), kur përballen dhe u kërkohet të betohen për të kundërshtuar idhujtarinë e tillë, ata menjëherë do të bëjnë një betim solemn të rremë për Allahun. Por, nëse më pas u kërkon atyre të betohen për liderin e tyre shpirtëror apo ndonjë tjetër që ata e kanë si shenjtor, ata do të mendohen, kërkojnë falje, refuzojnë dhe do të tregojnë të vërtetën. Kjo është njëra prej vërtetimeve se politeizmi i tyre është në të vërtetë më i keq se ai i kristianëve dhe të tjerëve që thonë: “Zoti është i dyti prej të dyve ose i treti prej të treve”.

O dijetarë të Islamit! O mbretër të Islamit! Çfarë gjëme në Islam është me e keqe se mosbesimi? Çfarë mjerimi për këtë fe është më e keqe se adhurimi i dikujt tjetër përveç Alahut? Nuk ka fatkeqësi tjetër për muslimanët që mund ta barazojë këtë fatkeqësi? A ka neveri më të madhe se sa ky politeizëm i hapur?

Dijetarët kanë deklaruar shumë qartë vendimet ligjore në lidhje me shkatërimin e xhamive dhe kubeve të ndërtuara në varreza. Ibën Haxheri ka thënë në koleksionin e tij “Ez-Zeuaxhir” [210]: “Ne nuk duhet të hezitojmë në shkatërimin e xhamive dhe kubeve të ndërtuara mbi varre. Këto janë më të dëmshme se xhamia e “Dirar”, sepse këto gjëra janë ndërtuar me kundërshtimin e të Dërguarit të Allahut. Profeti (a.s.) e ka ndaluar këtë dhe ka urdhëruar shkatërimin e varreve të ngritura. Çdo qiri apo fener në varre duhet hequr. Nuk është i lejuar qëndrimi në varre dhe betimi në to”.

 

Bërja e gungave mbi varre dhe sheshimi i tyre

Juristët janë të mendimit se është e lejueshme bërja e gungave mbi varr apo sheshimi i tyre. Tabari ka thënë: “Unë nuk pëlqej që një varr të përgatitet në ndonjë mënyrë tjetër përveç dy mënyrave vijuese; duhet të jetë i niveluar me tokën ose i ngritur me një gungë mbi të, por jo më i lartë se një pëllëmbë, ashtu siç është praktika e zakonshme mes muslimanëve. Nivelimi i varrit ndryshon nga sheshimi i tij i plotë. Juristët kanë mendime të ndryshme në lidhje me faktin se cila metodë është më e mirë. Kadi Ijadi ka transmetuar prej dijetarëve kryesorë se është më mirë të bëjmë një gungë mbi varr, sepse Sufjan Nemari i ka thënë atij se kishte parë varrin e Profetit (a.s.) me një gungë mbi të”.[211] Transmeton Buhariu. Ky është mendimi i Ebu Hanifes, Malikut, Ahmedit, Mezenit dhe shumë prej dijetarëve të shkollës shafite. Megjithatë mendimi i Shafiut është se për shkak të urdhërit të Profetit (a.s.), nivelimi është mënyra më e mirë.

 

Vendosja e një shenje dalluese mbi varr

Është e lejueshme të vendosësh ndonjë shenjë mbi varr si p.sh. gur ose një copë druri, me qëllim që varri të dallohet nga të tjerët. Kjo bazohet në hadithin e transmetuar nga Ibën Maxhe prej Enesit se Profeti (a.s.) ka vendosur një copë shkëmbi mbi varrin e Othman ibën Medhunit (për ta dalluar atë).[212]  Në “Ez-Zeuaid” është thënë se zinxhiri i transmetuesve të këtij hadithi është i besueshëm.

Ebu Daudi transmeton në hadithin e Mutalib ibën Ebi Uada me këto fjalë: “Ai mbante një shkëmb dhe e ka vendosur atë tek koka e varrit dhe ka thënë: Unë dua të vë shenjë mbi varrin e vëllait tim dhe pastaj të varros pranë tij këdo tjetër që vdes nga familja ime”.[213]

Ky hadith na tregon se është e pëlqyeshme që të afërmit e të ndjerit të varrosen pranë tij, sepse është lehtësim për ata që vizitojnë varret dhe luten për të afërmit e tyre.

 

Heqja e këpucëve në varreza

Shumica e dijetarëve janë të mendimit se është e lejueshme t’i mbash këpucët veshur në varreza. Xherir ibën Hazim ka thënë: “Kam parë Hasanin dhe Ibën Sirinin duke ecur me këpucë në varreza”. Gjithashtu, Enesi transmeton se Profeti (a.s.) ka thënë: “Kur një rob i Allahut është vendosur në varr dhe shokët e tij largohen, ai dëgjon zhurmën e këpucëve të tyre”.[214] Transmeton Buhariu, Muslimi, Ebu Daudi dhe Nesaiu.

Dijetarët nxjerrin nga ky hadith argumentin se është e lejueshme të ecësh në varreza me këpucë, meqë është e vetmja mënyrë që i vdekuri mund të dëgjojë zhurmën e tyre, vetëm kur ata i kanë veshur ato.

Por, Ahmedi nuk e pëlqen veshjen e këpucëve të lyera[215] në varreza. Kjo bazohet në një transmetimin nga Ebu Daudi, Nesaiu dhe Ibën Maxhe prej Bushejrit, skllavit të liruar prej Profetit (a.s.) që ka thënë: “Njëherë Profeti (a.s.) vuri re një burrë që po ecte me këpucë në varreza. Ai i ka thënë atij: “O ti që ke veshur sibtije (këpucë), i mjeri ti! Hiqi këto lloj këpucësh!”. Kur burri e ka njohur të Dërguarin e Allahut, ai i ka hequr ato dhe i ka flakur.[216]

Hatabi ka thënë: “Urdhëri i të Dërguarit të Allahut mund të tregojë se ai nuk e pëlqen këtë për shkak të mendjemadhësisë. Këto lloj këpucësh në atë kohë i vishnin njerëzit e priviligjuar me pasuri dhe luks. Profeti (a.s.) pëlqente për ata që vizitonin varrezat të ishin të thjeshtë dhe pa prentendime. Ahmedi mendon se veshja e këpucëve nuk është e pëlqyeshme kur bëhet pa ndonjë justifikim të vlefshëm. Nëse ka një arsye të rëndësishme për veshjen e këpucëve si p.sh. gjëmba apo papastërti të tjera, atëherë mund t’i mbajmë këpucët veshur.

 

Ndalohet mbulimi i varreve

Mbulimi i varreve nuk është i lejueshëm, sepse kjo gjë shkakton shpenzimin e panevojshëm për asnjë shkak të vlefshëm dhe mund t’i çorientojë njerëzit e thjeshtë. Aishja (r.a.) transmeton se Profeti (a.s.) kishte dalë në një betejë dhe ajo kishte mbuluar derën me një copë. Profeti (a.s.) kur u kthye dhe vuri re atë copë, e tërhoqi derisa e ka grisur. Pastaj ka thënë: “Allahu nuk na ka urdhëruar që të mbulojmë gurët dhe dheun”.[217] Transmeton Buhariu dhe Muslimi.

 

Ndërtimi i xhamive dhe vendosja e qirinjve në varre

Ekzistojnë shumë hadithe të qarta dhe të vërteta për sa i përket ndalimit të ndërtimit të xhamive mbi varre apo të ndezjes së qirinjve në to.

Ebu Hurejra transmeton se Profeti (a.s.) ka thënë: “Allahu i shkatërroftë çifutët, sepse ata i shndërruan varret e profetëve të tyre në vende adhurimi”.[218] Transmeton Buhariu dhe Muslimi.

Ibën Abasi transmeton se i Dërguari i Allahut i ka mallkuar gratë që vizitojnë varret dhe ata që ndërtojnë xhami dhe vendosin qirinj në to.[219] Transmeton Ahmedi dhe përmbledhësit e tjerë të haditheve, me përjashtim të Ibën Maxhes. Tirmidhiu e konsideron atë një hadith të vërtetë.

Abdullah Bexheli ka thënë: “E kam dëgjuar të Dërguarin e Allahut pesë netë para vdekjes së tij të thotë: “Unë e deklaroj veten të pafajshëm para Allahut se kam pasur një shok të ngushtë prej mesit tuaj. Në të vërtetë Allahu i Madhëruar më ka marrë mua si të dashurin e Tij më të ngushtë ashtu siç mori Ibrahimin si të dashurin më të ngushtë të Tij. Nëse do të merrja një shok të ngushtë nga mesi juaj, unë do të merrja Ebu Bekrin. Para jush ka qenë një grup njerëzish që i kthyen në xhami varret e profetëve dhe njerëzve të drejtë prej tyre. Mos i shndërroni varret në vende adhurimi! Unë ju ndaloj ta bëni këtë”.[220] Transmeton Muslimi.

Ebu Hurejra transmeton se Profeti (a.s.) ka thënë: “Allahu i mallkoftë çifutët dhe kristianët, sepse ata i kthyen varret e profetëve të tyre në vende adhurimi”.[221] Transmeton Muslimi.

Aishja transmeton se Umu Habibe dhe Umu Seleme i kanë përmendur të Dërguarit të Allahut një kishë, ku ato kishin parë vizatime gjatë kohës që ishin në Abisini. Fill pas kësaj ai u ka thënë: “Ata janë njerëz që ndërtojnë vende adhurimi mbi varrin e ndonjë njeriu të mirë mes tyre dhe pas vdekjes së tij ata bëjnë të tilla vizatime në ato varre. Këta do të jenë njerëzit më të këqinj te Allahu në Ditën e Ringjalljes”.[222] Transmeton Buhariu dhe Muslimi.

Autori i librit “El-Mugni” ka thënë: “Nuk është e lejueshme të ndërtosh xhami rreth varreve për shkak të deklaratës së Profetit (a.s.): “Allahu i mallkoftë ato gra që vizitojnë varret dhe ata që i konsiderojnë ato xhami dhe vendosin qirinj mbi to”.[223] Transmeton Ebu Daudi dhe Nesaiu.

Nëse do të ishte e lejueshme, Profeti (a.s.) nuk do t’i mallkonte ata që e vepruan këtë. Për më tepër, kjo praktikë shpenzon para dhe nxit adhurimin e varreve, adhurim i cili nuk ka ndonjë ndryshim me adhurimin e idhujve. Për shkak të këtij transmetimi nuk lejohet ndërtimi i xhamive mbi varre. Po ashtu, Profeti (a.s.) ka thënë: “Allahu i mallkoftë çifutët, të cilët i kthyen varret e profetëve të tyre në vende adhurimi”, me qëllim parandalimin e të tjerëve që të ndjekin të njëjtën rrugë. [224] Transmeton Muslimi dhe Buhariu.

Aishja (r.a.) ka thënë: “Arsyeja e vetme që varri i të Dërguarit të Allahut nuk është bërë i shquar ishte ndalimi i njerëzve prej kthimit të tij në xhami”.[225] Përcaktimi i disa varreve si vende të shenjta është i njëjtë me adhurimin e idhujve dhe kërkimi i kënaqësisë së tyre. Adhurimi i idhujve ka filluar me adhurimin e të vdekurve, me formulimin e imazheve të tyre, me prekjen dhe me kryerjen e faljeve në varret e tyre. [226]

 

Nuk është e pëlqyeshme që të bëhet therja e kafshëve në varre

Profeti (a.s.) e ka ndaluar therjen e kafshëve në varre. Kjo ka qenë praktikë e ditëve të injorancës, prej arrogancës dhe mendjemadhësisë së njerëzve, me qëllim për t’u mburrur për pasurinë e tyre. Enesi transmeton se Profeti (a.s.) ka thënë: “Në Islam nuk lejohet therja e kafshëve në varre”.[227] Transmeton Ebu Daudi.

Abdurezaku ka thënë: “Ata të mëparshmit thernin lopë ose dele pranë varrit”. Hatabi ka thënë: “Gjatë kohës së injorancës njerëzit thernin devetë pranë varreve të njerëzve bujarë. Ata thoshin: “Ne do të na pëlqente që ai të shpërblehej për veprat e tij. Ai i therte ato kur ishte gjallë dhe ushqente me to mysafirët e tij. Ne i therim këto deve në varrin e tij për të ushqyer zogjtë dhe luanët, me qëllim që ai të vazhdojë të ushqejë të tjerët edhe pas vdekjes, siç bënte gjatë kohës që ishte gjallë”.

Një poet ka thënë:

Unë thera devenë time tek varri i mbretit tim

Me një shpatë të mprehur mirë, me kujdes

E di mirë se, nëse unë do të kisha vdekur para tij

Me dëshirë do të therte kafshën e tij pranë varrit tim

 

Disa prej idhujtarëve besonin në ringjalljen pas vdekjes. Disa prej tyre besonin se nëse thernin ndonjë deve pranë varrit të një njeriu, ky i fundit do të ringjallej hipur në të Ditën e Gjykimit. Sipas tyre, nëse nuk ishte therur diçka te varri i tij, ai nuk do të kishte kafshë për t’i hipur dhe do t’i duhej të ecte më këmbë.

 

Ndalimi i uljes, mbështetjes apo ecjes mbi varre

Nuk është e lejueshme të ulesh mbi një varr, të mbështetesh në të apo të ecësh mbi të. Kjo bazohet në hadithin e transmetuar nga Amir ibën Hazm, i cili ka thënë se Profeti (a.s.) e ka parë atë duke u mbështetur mbi një varr dhe ka thënë: “Mos i dëmto banuesit e këtij varri apo mos e dëmto atë”.[228] Transmeton Ahmedi, i cili e konsideron zinxhirin e transmetuesve të fortë.

Ebu Hurejra transmeton se Profeti (a.s.) ka thënë: “Është më mirë për një person të ulet sipër një zjarri e të digjen teshat e tij deri në lëkurë, sesa të ulet mbi një varr”.[229] Transmeton Ahmedi, Muslimi, Ebu Daudi, Nesaiu dhe Ibën Maxhe.

Në mendimin e Ibën Hazmit kjo deklaratë është e barabartë me një ndalim të shpallur për shkak të paralajmërimit që ajo përmban. Ai ka thënë se ky është mendimi i të parëve të muslimanëve, prej të cilëve është edhe Ebu Hurejra.

Shumica e dijetarëve mendojnë se një veprim i tillë është thjesht i papranueshëm. Neveviu ka thënë se Shafiu[230] dhe shokët e Profetit (a.s.) kanë përmendur në transmetime të ndryshme mospranimin e uljes në varre. Sipas tyre ulja sipër varreve është mekruh tenzihi[231] një term mjaft i njohur nga juristët. Shumica e dijetarëve, duke përfshirë Nehaiun, El-Lajthin, Ahmedin dhe Daudin, janë të të njëjtit mendim. Ata gjithashtu nuk pranojnë shtrirjen apo mbështetjen mbi varr.

Nga ana tjetër Ibën Umeri, Ebu Hanife dhe Maliku janë të mendimit se është e lejueshme të ulesh mbi varr. Maliku ka thënë në librin e tij “El Muatta”: “Ne mendojmë se ndalimi i uljes dhe mbështetjes mbi varr do të thotë ndalim i përdorimit të tyre për t’iu përgjigjur nevojave personale si urina, jashtëqitja etj.” Ai ka deklaruar në lidhje me këtë një hadith të dobët. Ahmedi e konsideron interpretimin e Malikut të dobët dhe ka thënë: “Ky nuk është një argument”. Neveviu ka thënë se ky interpretim është i dobët dhe i gabuar. Po ashtu, Ibën Hazmi e konsideron të pavlefshëm për një numër arsyesh. Pra ka dallime mendimesh përsa i përket uljes mbi varre, ndërsa përsa i përket kryerjes së nevojave personale në varre ekziston një marrëveshje nga të gjithë dijetarët se kjo është e ndaluar. Dijetarët kanë rënë dakord mbi lejueshmërinë e ecjes mbi varre nëse është e nevojshme, si p.sh. ku nuk ka rrugë tjetër për të arritur tek varri i ndonjë të afërmi apo të dashuri.

 

Ndalimi i lyerjes me gëlqere apo shkrimi mbi varre

Xhabiri transmeton se Profeti (a.s.) e ka ndaluar lyerjen me gëlqere të varreve, uljen në to dhe ndërtimin e ndonjë strukture tjetër mbi to.[232] Transmeton Ahmedi, Muslimi, Nesaiu, Ebu Daudi dhe Tirmidhiu, i cili ka thënë se ky është i vërtetë.

Tirmidhiu e transmeton këtë hadith me këto fjalë: “Profeti (a.s.) e ka ndaluar lyerjen me gëlqere të varreve, shkrimin në to, ndërtimin apo ecjen mbi to”.[233] Nesaiu e transmeton me këto fjalë: “Profeti (a.s.) e ka ndaluar ndërtimin mbi varre, shtimin e ndonjë gjëje në to, lyerjen me gëlqere apo shkrimin sipër tyre”.[234]

Shumica e dijetarëve e interpretojnë këtë ndalim si një shprehje kundërshtimi, ndërsa Ibën Hazmi e merr atë si një veprim të palejueshëm. Urtësia pas kësaj është se një varr nuk bëhet që të ekzistojë përgjithmonë, por është e sigurt se ai do të shpërbëhet me kalimin e kohës. Lyerja me gëlqere e varreve është zbukurim i tyre me stolitë e kësaj bote për të cilat i vdekuri nuk ka nevojë. Të tjerët mendojnë se urtësia e saj shihet në faktin se gëlqerja është e bërë nga djegia e allçisë. Kjo pikëpamje është mbështetur nga një transmetim i Zejd ibën Erkamit, i cili tregon se një njeri deshi të ndërtojë diçka mbi varrin e djalit të tij e ta lyejë më pas atë me gëlqere. Zejdi i ka thënë: “Ti ke bërë gabim dhe ke bërë një punë të pavlerë. Asgjë e prekur nga zjarri nuk duhet sjellë pranë varrit”.

Nuk ka asgjë të keqe nga lyerja me argjilë. Tirmidhiu ka thënë: “Disa dijetarë, duke përfshirë edhe Hasan El Basriun, mendojnë se është e lejueshme mbulimi i varrit me argjilë”. Gjithashtu, Shafiu ka të njëjtin mendim dhe nuk sheh ndonjë gjë të keqe në mbulimin e varreve me argjilë. Xhafer ibën Muhamed transmeton prej babait të tij: “Varri i Profetit (a.s.) është ngritur një pëllëmbë nga toka dhe është mbuluar me argjilë dhe ca zhavorr”. Kjo transmetohet prej Ebu Bekr Nexhadit, por El Hafidhi nuk ka komentuar për këtë në librin e tij “Et- Talhis”.

Gjithashtu, dijetarët e kundërshtojnë ndërtimin e varreve me tulla, dru apo varrosjen e të vdekurit me arkivol, vetëm nëse toka e varrosjes është e lagësht dhe e butë. Nëse është e lagur dhe e butë, atëherë është e lejueshme të përdoren tulla dhe të ngjashme me to dhe të vendoset trupi në arkivol. Transmetohet prej Mugirës se Ibrahimi ka thënë: “Dijetarët preferojnë tullat e argjilta me kashtë e nuk i pëlqejnë ato të tjerat; ata preferojnë bambunë dhe nuk preferojnë drurë çfarëdo”.

Në lidhje me hadithin që ndalon shkrimin mbi varre, përfshihet edhe shkrimi i emrit të të ndjerit ose ndonjë gjë tjetër në të. Hakimi e komenton këtë hadith dhe thotë se, megjithëse zinxhiri i transmetuesve është i fortë, kjo gjë nuk është ndjekur në praktikë”.

Shumë imamë muslimanë nga lindja dhe perëndimi shkruajnë mbi varre. Kjo është një praktikë që ka kaluar prej njërit brez tek tjetri dhe këtu ndiqen më shumë brezat e mëvonshëm sesa ata të parët. Dhehebiu ka thënë se ky është një veprim dhe ata mund të mos jenë njoftuar me ndalimin.

Sipas shkollës hanbelite shkrimi mbi varr është i ndaluar, qoftë kjo pjesë nga Kurani ose emri i të ndjerit. Pasuesit e shkollës shafite bien dakord me këtë mendim, por ata mendojnë gjithashtu se nëse varri është i një dijetari ose i një njeriu të drejtë, është e pëlqyeshme të shkruhet emri i tij për ta ditur.

Sipas shkollës malikite shkrimi i ndonjë pjese nga Kurani nuk është i lejueshëm, por shkrimi i emrit dhe datës së vdekjes së të ndjerit është e papëlqyeshme (mekruh).

Ndërsa pasuesit e shkollës hanefite e kundërshtojnë shkrimin e ndonjë gjëje mbi varr dhe e konsiderojnë të palejueshme, me përjashtim kur ekziston frika e zhdukjes së gjurmëve të varrit. Ibën Hazmi ka thënë se nuk është e kundërshtueshme nëse emri i të ndjerit është i gdhendur në gur.

Nga hadithi mësojmë se është e ndaluar të shtosh më tepër dhé nga ai që është gërmuar prej varrit. Bejhakiu e ka shpjeguar këtë në kapitullin me titull “Asnjë shtesë për varrin, më shumë nga çfarë është nxjerr prej tij”.

Në lidhje me këtë Sheukani ka thënë se këtu bëhet fjalë për shtimin e më shumë dheu nga çfarë është nxjerrë jashtë gropës gjatë gërmimit të varrit. Disa e interpretojnë shtesën e një varri me rastin kur bëhet një varr tjetër mbi të. Shafiu preferon interpretimin e parë, duke thënë se është e pëlqyeshme të mos shtohet asgjë më tepër se masa e dheut që është nxjerrë gjatë gërmimit të varrit, që ai të mos bëhet shumë i lartë. Për aq kohë sa dheu shtesë të mos e ngrejë varrin më lart nga toka, nuk ka asgjë të keqe.

 

Varrosja e më shumë se një trupi në një varr të vetëm

Ne kemi mësuar prej shembujve të brezave të parë se secili trup duhet të varroset në një varr më vete. Është e papëlqyeshme nëse më shumë se një trup varroset në të njëjtin varr, përveç rasteve kur ekzistojnë një numër i madh kufomash dhe ka mungesë varresh e është e pamundur që t’i varrosim të ndarë. Në një rast të tillë, është e lejueshme të varrosim më shumë se një trup në të njëjtin varr. Kjo bazohet në hadithin e transmetuar prej Ahmedit dhe Tirmidhiut që kanë thënë se ensarët shkuan tek Profeti (a.s.) në ditën e betejës së Uhudit dhe i thanë: “O i Dërguar i Allahut! Ne jemi plagosur dhe jemi lodhur. Çfarë na këshillon të bëjmë për të varrosur shokët tanë?” Profeti (a.s.) u tha: “Gërmojini varret thellë, i zgjeroni ato e pastaj vendosni dy ose tre trupa në të njëjtin varr”. Ata e pyetën: “Kush duhet të vendoset i pari?” Ai u ka thënë: “Ai që di më shumë Kuran”.[235] Tirmidhiu deklaron se ky është hadith i vërtetë. Abdurezaku transmeton prej Uathileh ibën Aska me një zinxhir të fortë transmetuesish se një burrë dhe një grua janë varrosur së bashku në të njëjtin varr. Burri është vendosur i pari dhe gruaja pas tij.

 

Varrosja në det

Autori i “El-Mugnit” ka thënë: “Nëse një person vdes gjatë kohës që është në anije në det, sipas Ahmedit njerëzit që e shoqërojnë atë duhet të presin një ose dy ditë për të gjetur një vend për varrosjen e tij. Në rast se ata i frikësohen prishjes apo dekompozimit të kufomës, ata mund të veprojnë ndryshe. Pra, nëse ata nuk mund të gjejnë ndonjë vend në tokë për ta varrosur, atëherë i ndjeri duhet larë, qefinosur, i falet xhenazja dhe pastaj i lidhet një peshë e rëndë dhe hidhet në det”. Po ashtu, ky është mendimi i Ataut dhe Hasanit. Hasani ka thënë: “I vdekuri duhet vendosur në një kovë dhe pastaj duhet hedhur në det”. Shafiu ka thënë: “Trupi duhet lidhur mbi dy dërrasa dhe duhet lënë në det me qëllim që dërrasat mund të arrijnë në breg, ku njerëzit mund ta gjejnë dhe ta varrosin atë. Por edhe nëse e hedhim në det, nuk kemi të bëjmë me kryerjen e ndonjë mëkati”. Varrosja në det është e pëlqyeshme, sepse konsiderohet si mbulim i trupit, që është e krahasueshme me varrosjen e tij në tokë. Lidhja e trupit në dy dërrasa mundëson ekspozimin e shfaqjes së trupit dhe e bën atë të shfytyruar. Trupi mund të hidhet në një breg i shfytyruar dhe i zhveshur, apo mund të bjerë në duart e paganëve. Ky është shkaku që ne besojmë se mënyra tjetër e përmendur më lart është e më e preferueshme.

 

Vendosja e degëve të palmave mbi varr

Nuk është e ligjshme të vendosësh dega palme, lule apo gjëra të tjera mbi varr. Ndërsa e kundërta është sugjeruar nga hadithet vijuese prej Buhariut dhe të tjerëve nga Ibën Abasi, i cili ka thënë se Profeti (a.s.) ka kaluar pranë dy varreve dhe ka thënë: “Këta të dy janë dënuar për dy gjëra, të cilat në syrin e masës janë të vogla. I pari nuk ruhej (pastrohej) pasi urinonte dhe i dyti merrej me thashetheme”. Pastaj Profeti (a.s.) ka kërkuar një dege palme të freskët, e ka thyer atë në dy pjesë dhe ua ka vendosur nga një pjesë secilit prej tyre dhe ka thënë: “Shpresoj që kjo t’ua ulë dënimin e tyre për aq kohë sa dega e palmës të qëndrojë e freskët”.[236] Megjithatë, Hatabi është i mendimit se vendosja e kësaj dege palme mbi varr kur ai qe duke thënë, “Shpresoj se kjo do t’ua ulë ndëshkimin për aq kohë sa të jetë e freskët”, është një bekim i Profetit (a.s.) dhe një lutje që i bën ai Allahut për t’ua lehtësuar atyre dënimin. Sipas Hatabit, Profeti (a.s) shpresonte se ata të dy do të çliroheshin nga dënimi i tyre për aq kohë sa dega e palmës do të qëndronte e freskët (pra si hapësirë kohore). Megjithatë kjo nuk ka të bëjë me freskinë apo thatësinë e degës së palmës apo rolin e saj në lehtësimin e dënimit si të tillë. Megjithatë shumica e vendeve muslimane vendosin degë palme mbi varret e të afërmve të tyre, megjithëse kjo praktikë nuk ka asnjë bazë nga drita e mësimeve të Islamit. Mendimi i Hatabit që u përmend më lart është i saktë dhe pajtohet plotësisht edhe me mendimin e shokëve të Profetit (a.s.). Buhariu transmeton se nuk ka asnjë fakt që të tregojë se ndonjëri prej tyre ka vendosur ndonjëherë dega palme apo tufa me lule në varre, me përjashtim të varrit të Burejde Eslemi, i cili u kishte lënë amanet trashëgimtarëve të tij që t’i vendosnin dy degë palme në varrin e tij.[237] Transmeton Buhariu.

Mendimi se një praktikë e tillë ka qenë e lejuar dhe se ende ishte e panjohur nga të gjithë shokët e Profetit (a.s.) me përjashtim të Burejdës, nuk është i pranueshëm. El Hafidhi ka thënë në “El-Fet’h” se Burejda e ka marrë hadithin në rëndësinë e përgjithshme dhe nuk e ka konsideruar atë si një dedikim të veçantë vetëm për ata dy burra.

Ibën Rashidi ka thënë: “Është e qartë prej komentit të Buhariut se veprimi për të cilin po flasim është bërë nga Profeti (a.s.) veçanërisht për ata dy burra. Ai gjithashtu transmeton një thënie të Umerit, i cili kur ka parë një tendë të vendosur mbi varrin e Abdurrahmanit ka thënë: “Hiqeni atë, gjëja e vetme që mund t’i bëjë atij hije janë veprat e tij”.[238] Thënia e Ibën Umerit tregon se ai e ka kuptuar se vendosja e ndonjë gjëje sipër varrit nuk sjell ndonjë dobi apo përfitim për të ndjerin. Janë pikërisht veprat e mira ato që i bëjnë dobi të vdekurit.

 

Vdekja e një gruaje gjatë kohës së shtatzënisë me një fetus të gjallë

Nëse një grua shtatzënë vdes dhe mjekët e besueshëm janë të sigurt se fetusi është i gjallë, atëherë ai duhet nxjerrë nga mitra e saj me operacion.

 

Kur vdes një grua jomuslimane gjatë kohës së shtatzënisë me një musliman, ajo duhet varrosur në një varr të veçantë

Bejhakiu transmeton prej Uathileh ibën Aska se ai ka varrosur një grua kristiane që ishte shtatzënë me një musliman në një varrezë që nuk i përkiste as muslimanëve e as kristianëve.[239]

Ahmedi e mbështet këtë mendim, sepse ai thotë se gruaja nuk ka qenë besimtare e ajo nuk mund të varrosej në varrezat e muslimanëve, sepse ata do të vuanin për shkak të dënimit të saj. Po ashtu, ajo nuk mund të varrosej në varreza kristiane për shkak të fëmijës së vet që ishte musliman dhe do të vuante dënimin e tyre.

Preferimi për t’u varrosur në varreza

Ibën Kudame ka thënë se varrimi i personit në varreza është më i mirë për të se varrosja e tij në shtëpi, sepse kjo është më pak e dëmshme për pjesëtarët e gjallë të familjes së tij. Varrezat ngjajnë disi me një botë tjetër dhe ato janë vendi më i përshtatshëm ku mund të bëhen lutje për falje dhe mëshirë për të vdekurin. Shokët e Profetit (a.s.), pasardhësit e tyre dhe ata pas tyre i kanë varrosur trupat e të vdekurve në varrezat në shkretëtirë.

Disa mund të pyesin: “Pse Profeti (a.s.) dhe dy shokët e tij janë varrosur në shtëpitë e tyre?” Në përgjigje të kësaj ne do të bazohemi në thënien e Aishes (r.a.), në të cilën ka thënë: “Kjo është bërë vetëm që varri i Profetit (a.s.) të mos kthehej në xhami”.[240] Transmeton Buhariu.

Profeti (a.s.) i ka varrosur shokët e tij në varrezat e El-Bakij në Medine dhe sigurisht veprimi i tij është më i pëlqyeshëm se veprimi i të tjerëve. Shokët e Profetit (a.s.) e konsideruan planifikimin e varrosjes së Profetit si një rast të veçantë për të, sepse tregohet nga tradita e profetëve se ata janë varrosur në vendin që kanë vdekur.[241]

Shkaku i varrosjes së Profetit (a.s.) në shtëpinë e tij e dallon varrin e tij nga varret e tjera dhe e mbron atë nga ekspozimi në një numër të madh njerëzish. Prandaj ai është varrosur në shtëpi.

Ndodh që dikush e lë amanet të varroset në shtëpinë e tij. Ahmedi thotë në lidhje me këtë person: “Ai duhet të varroset me muslimanët në varrezat e tyre”.

 

Ndalimi i të folurit keq për të vdekurin

Nuk është e lejueshme të flasësh keq për të ndjerin musliman apo të përmendësh veprat e tij të këqija. Kjo bazohet në transmetimin e Buhariut prej Aishes se Profeti (a.s.) ka thënë: “Mos i shani të vdekurit se ata e kanë parë rezultatin e veprave të tyre që kanë bërë më parë”.[242]

Ebu Daudi dhe Tirmidhiu kanë transmetuar, por me një zinxhir të dobët transmetuesish, prej Ibën Umerit një hadith të ngjashëm, ku Profeti (a.s.) ka thënë: “Përmendni veprat e mira të të vdekurit dhe mbulojani veprat e tij të këqija”.[243]

Ata muslimanë që bëjnë hapur vepra të liga ose kënaqen me risitë e ndaluara, është e lejueshme t’ua përmendësh veprat e tyre të liga, nëse një gjë të tillë e kërkon e mira e përgjithshme. Ky mund të jetë dhe si një paralajmërim për të tjerët, që të mos ndjekin shembullin e tij të keq. Nëse nuk ka dobi të tilla në interes të përgjithshëm, atëherë nuk është e lejueshme përmendja e ndonjë të keqeje për të ndjerin. Buhariu dhe Muslimi transmetojnë se Enesi ka thënë: “Një kortezh varrimi kaloi pranë dhe njerëzit e përmendën atë me fjalë të mira. Profeti (a.s.) tha: “Është vendosur”. Pastaj një tjetër kortezh varrimi kaloi pranë tyre dhe njerëzit thanë gjëra të liga për të vdekurin. Profeti (a.s.) tha: “Është vendosur”. Umeri e ka pyetur: “Çfarë është vendosur?” Profeti (a.s.) është përgjigjur: “Ai për të cilin ju po luteshit është përgëzuar me xhenet dhe ai që ju e përshkruat si të keq i është dhënë zjarri i xhehenemit. Ju jeni dëshmimtarët e Allahut në tokë”.[244]

Mallkimi i të vdekurit mosbesimtar dhe të folurit keq për të është i lejueshëm, sepse Allahu i Madhëruar thotë:

لُعِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ عَلَى لِسَانِ دَاوُودَ وَعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ ذَلِكَ بِمَا عَصَوْا وَكَانُوا يَعْتَدُونَ

“Ata që mohuan të vërtetën nga Beni Israelitët u mallkuan prej gjuhës së Daudit dhe Isait, të birit të Merjemes. Kështu u veprua sepse ata kundërshtuan dhe e tepruan”. (El-Maide, 78). Në një ajet tjetër kuranor Allahu i Madhëruar thotë:

تَبَّتْ يَدَا أَبِي لَهَبٍ وَتَبَّ

“Iu thafshin duart Ebu Lehebit dhe u thaftë në gjithçka!” (El-Mesed,1).

Faraoni dhe të tjerë si ai janë mallkuar në Kuran me mallkimin e madh që Allahu ua bën atyre:

وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أُوْلَئِكَ يُعْرَضُونَ عَلَى رَبِّهِمْ وَيَقُولُ الأَشْهَادُ هَؤُلاَءِ الَّذِينَ كَذَبُوا عَلَى رَبِّهِمْ أَلاَ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ

“E kush është më mizor se ai që trillon gënjeshtër për Allahun? Të tillët paraqiten para Zotit të tyre e dëshmimtarët thonë: Këta ishin ata që gënjyen ndaj Zotit të tyre. Pra mallkimi i Allahut qoftë kundër mizorëve!” (Hud, 18).

 

Leximi i Kuranit në varreza

Juristët ndryshojnë në lidhje me lejueshmërinë e leximit të Kuranit në varreza. Shafiu dhe Muhamed ibën Hasani e konsiderojnë të pëlqyeshme, sepse nga kjo i ndjeri mund të bekohet. Kadi Ijadi dhe dijetarët e shkollës malikite janë dakord me ata mbi këtë pikë. Ahmedi mendon se nuk ka asgjë të keqe të lexosh Kuran në varre, ndërsa Maliku dhe Ebu Hanife e vëzhgojnë këtë si të papëlqyeshme, sepse kjo praktikë nuk është përmendur nga tradita profetike.

 

Ndërtimi i varreve të rinj mbi varret e vjetër

Dijetarët muslimanë bien dakord se vendi ku është varrosur një musliman nuk duhet lëvizur nëse mishi, kockat apo pjesë të tjera të trupit qëndrojnë atje. Nëse ndonjë prej mbetjeve të tij gjenden në varr nuk është e lejueshme lëvizja e tyre. Por, nëse i tërë trupi është shpërbërë në pluhur, atëherë në atë vend mund të gërmohet një varri ri. Gjithashtu, në një rast të tillë është e lejueshme të përdoret toka për mbjellje, kultivim, ndërtime dhe për qëllime të tjera përfitimi. Nëse mbetjet e trupit, si p.sh. kocka, gjenden gjatë gërmimit, atëherë gërmimi duhet të ndalohet. Nëse mbetjet janë gjetur pas mbarimit të gërmimit, atëherë është e lejueshme që këto kocka të vendosen në një anë të varrit dhe një tjetër të varroset në krah të tyre.

Nëse i ndjeri varroset para kryerjes së faljes së xhenazes dhe nuk është mbuluar ende me dhé, atëherë trupi i tij ose i saj duhet të zhvendoset dhe t’i kryhet falja e xhenazes para rivarrosjes. Por nëse i ndjeri është varrosur tërësisht dhe është mbuluar me dhé pa iu falur xhenazja, atëherë sipas shkollës hanefite dhe asaj shafite është e palejueshme që të gërmohet varri dhe i vdekuri të nxirret prej tij.

Kjo mbështetet edhe nga një transmetim i Ahmedit. Në një rast të tillë, falja e xhenazes duhet kryer për të ndjerin pa e prekur varrin. Një tjetër transmetim prej Ahmedit thotë se në një rast të tillë varri duhet gërmuar, trupi duhet zhvarroset dhe duhet kryer falja e xhenazes së të ndjerit.

Drejtuesit e shkollës malikite, hanbelite dhe asaj shafite mendojnë se është e lejueshme të zhvarrosësh dikë për arsye të vlefshme, p.sh. të nxjerrësh paratë e lëna në varr, të kthesh fytyrën e të vdekurit në drejtim të Kiblës nëse është varrosur në mënyrë tjetër, larjen e trupit që është varrosur pa një pastrim të duhur, përmirësimin e qefinit etj. Megjithatë, këto nuk bëhen nëse ekziston frika se nga zhvarrimi i tij kufoma mund të shpërbëhet.

Pasuesit e shkollës hanefite nuk janë dakord dhe nuk e konsiderojnë të lejueshme zhvarrosjen për ndonjë nga arsyet e mësipërme. Ata e konsiderojnë gërmimin e varrit si një lloj copëtimi të trupit, i cili nuk është i lejueshëm në asnjë rast. Ibën Kudame i kundërpërgjigjet këtij qëndrimi duke thënë: “Do të konsideroheja copëtim vetëm në atë rast kur trupat e të vdekurve janë dekompozuar. Në një rast të tillë varri nuk duhet hapur. Nëse i ndjeri është varrosur pa qefin, atëherë ka dy alternativa. E para, ai duhet lënë përderisa qëllimi i qefinosjes është mbulimi i trupit dhe kjo është arritur nga mbulimi me dhé. E dyta, varri duhet hapur dhe trupi duhet qefinosur sepse qefinosja është e detyrueshme dhe është po aq e rëndësishme sa dhe vetë larja e trupit”.

Ahmedi ka thënë: “Nëse personi që hap varrin harron apo lë brenda tij ndonjë prej veglave të tij, ai mund ta hapë përsëri atë. E njëjta gjë zbatohet nëse dikujt i bie sëpata, para ose diçka tjetër me vlerë”. Ai është pyetur: “Po nëse familja e të ndjerit i ofron atij kompesimin e objekteve të humbura me vlerë?” Ai ka thënë: “Nëse ata bëjnë vlerësimin e drejtë, atëherë ai nuk mund ta hapë përsëri varrin”.

Buhariu transmeton një hadith në lidhje me këtë prej Xhabirit, i cili ka thënë: “Profeti (a.s.) ka shkuar tek varri i Abdullah ibën Ubej pasi ai ishte groposur. Ai i urdhëroi shokët e tij që ta nxirrnin atë jashtë. Pastaj e ka vendosur atë mbi gjunjët e tij, pështyu pak duke fryrë mbi të dhe e mbuloi me këmishën e tij”.[245]

Ai gjithashtu transmeton: “Një burrë është varrosur me babain e tij. Unë nuk ndihesha mirë derisa e lëviza atë dhe e varrosa në një varr të ndarë.[246]“[247]

Buhariu i ka nxjerrë këto hadithe në një kapitull të veçantë të titulluar: “A mund të nxirret një i vdekur nga varri për ndonjë arsye?”.

Ebu Daudi transmeton prej Abdullah ibën Amrit se ai ka thënë: “Gjatë kohës që ishim duke shkuar në Taif dhe po kalonim pranë një varri, e dëgjova Profetin (a.s.) të thoshte: “Ky është varri i Ebu Regalit”. Ai ishte strehuar në haremin e Mekës dhe mbrohej nga dënimi dhe sa doli prej andej e goditi dënimi që kishte goditur më parë popullin e vet në atë vend dhe ai u varros atje. Për ta vërtetuar këtë, ai ishte varrosur me një copë floriri dhe u tha se, nëse ia hapnin varrin, do të gjenin atë copë floriri. Njerëzit nxituan tek varri, e hapën atë, e gjetën dhe e morën pjesën e floririt.[248]

Hatabi ka thënë: “Kjo tregon se është e lejueshme të hapësh varret e politeistëve, nëse atje ka diçka me vlerë në dobi të muslimanëve. Në të vërtetë, në një situatë të tillë rasti i tyre nuk është i njëjtë me atë të të vdekurve muslimanë.

 

Transferimi i trupit nga një vend në një vend tjetër

Shkolla shafite e konsideron të palejueshme transferimin e trupit të të ndjerit nga një shtet ose qytet në tjetrin vetëm nëse është nga Meka, Medina ose Palestina. Eshtë e lejueshme të zhvendosësh trupin në njërin prej këtyre qyteteve për shkak të rëndësisë dhe pozicionit të veçantë që kanë këto vende. Nëse dikush lë amanet se ai ose ajo të varrosen në një vend tjetër përveç këtyre tri qyteteve, dëshira e tyre nuk mund të plotësohet, sepse kjo gjë mund të vonojë varrimin dhe mund të shkaktojë dekompozimin e trupit. Po ashtu, transferimi i trupit prej një varri në një tjetër është e ndaluar, vëtëm nëse ka një arsye të vlefshme për të vepruar kështu, p.sh. nëse i ndjeri është varrosur pa u larë ose pa ia kthyer fytyrën nga Kibla ose nëse varri është dëmtuar nga reshjet e mëdha dhe nga lagështira.

Në “El-Minhaxh” thuhet se hapja përsëri e varrit pasi e kemi varrosur për zhvendosjen e trupit apo për ndonjë arsye tjetër është e ndaluar vetëm nëse ekziston një arsye e fortë për këtë, si për shembull, kur i ndjeri është varrosur pa u larë apo është varrosur me rroba ose tokë të rrëmbyer me forcë ose diçka me vlerë është lënë në varr apo nëse i ndjeri është varrosur pa iu drejtuar fytyra nga Kibla.

Pasuesit e shkollës malikite mendojnë se është e lejueshme ta zhvendosësh trupin nga një vend në tjetrin para ose pas varrosjes së tij për ndonjë arsye të fortë, si për shembull, kur ekziston frika se trupi i të ndjerit mund të hidhet në det, të hahet nga kafshët e egra. Po ashtu, kjo gjë mund të bëhet kur familja e dëshiron varrosjen e të ndjerit pranë me qëllim bërjen e vizitave më lehtësisht apo me qëllim kërkimin e bekimeve të vendit që do të zhvendoset. Në të gjitha këto raste, transferimi i trupit nga një vend në një tjetër është i lejueshëm, me kusht që trupi të mos ketë pasoja, të mos fryhet, dekompozohet apo të mos i thyhen kockat.

Hanefitë e konsiderojnë zhvendosjen e trupit nga një vend në një tjetër të papëlqyeshëm dhe mendojnë si të pëlqyeshme varrosjen e personit në vendin e vdekjes së tij. Trupi mund të lëvizet për një ose dy milje për varrosje, sepse kjo është largësia normale e një varreze. Pas varrimit zhvendosja e tij pa arsye nuk është e lejueshme siç e përmendëm më lart. Nëse djali i një gruaje vdes dhe ai është varrosur në mungesë të saj në një qytet tjetër dhe ajo është e paduruar dhe dëshiron zhvendosjen e trupit të tij në qytetin e tij, kërkesa e saj nuk mund të merret parasysh.

Shkolla e hanbelite e konsideron si të pëlqyeshme varrosjen e shehidit në vendin ku ai është vrarë.

Ahmedi ka thënë: “Përsa u përket atyre që janë vrarë në luftë, kemi hadithin e transmetuar nga Xhabiri se Profeti (a.s.) ka thënë: “Varrosini shehidët atje ku janë vrarë”.[249]

Ibën Maxhe transmeton se Profeti (a.s.) ka urdhëruar që dëshmorët e rënë në betejën e Uhudit të ktheheshin dhe të varroseshin në vendin ku ata ishin vrarë, ndërkohë që ishin çuar në Medine.[250]

Sa për të tjerët, ata nuk duhen lëvizur nga një qytet në tjetrin pa një arsye të fortë. Ky është mendimi i El Euzait dhe i Ibën Mundhirit.

Abdullah ibën Mulijkeh ka thënë: “Abdurrahman ibën Ebu Bekri ka vdekur në një vend të largët dhe trupi i tij është sjellë në Mekë ku dhe është varrosur. Kur Aishja (r.a.) e ka vizituar varrin e tij ka thënë: “Për Allah! Nëse do të kisha qenë atje kur ti vdiqe, nuk do të lejoja që të varroseshe në ndonjë vend tjetër, veçse në vendin ku kishe vdekur dhe nëse do të shikoja ty atje, nuk do të vizitoja”.[251]

Varrosja e të ndjerit në vendin e vdekjes është më e lehtë dhe e ruan trupin më tepër nga dekompozimi i tij. Transferimi i trupit nga një vend në një tjetër për arsye të vlefshme është i lejuar.

Ahmedi ka thënë: “Unë nuk shoh ndonjë gjë të keqe në transferimin e trupit të të ndjerit nga një vend në një tjetër”. Kur Zuhri është pyetur rreth kësaj teme, ai ka tënë: “Trupat e Sad ibën Ebi Uekasit dhe Sad ibën Zejd janë transferuar prej El Akikut (emër vendi) në Medine”.

 

Ngushëllimet

Kryerja e ngushëllimeve për dikë do të thotë ndarja e hidhërimit me të dhe nxitja e të afërmve të të ndjerit për të bërë durim. Në këtë mënyrë, të afërmve të të vdekurit u lehtësohen disi dhimbjet dhe hidhërimi nga fatkeqësia e tyre.

 

Lejimi i ngushëllimeve

Ngushëllimet janë të pëlqyeshme, edhe nëse i ndjeri nuk ka qenë musliman.[252] Ibën Maxhe dhe Bejhakiu transmetojnë prej Amër ibën Hazmit se Profeti (a.s.) ka thënë: “Çdo besimtar që ngushëllon vëllain e i tij në dhimbje, do të vishet nga Allahu me petkun e nderit në Ditën e Ringjalljes”.[253] Megjithatë, është e këshillueshme që ngushëllimet të bëhen vetëm një herë.

Duhen ngushëlluar të gjithë pjesëtarët e familjes dhe të afërmit e të ndjerit, të vjetër dhe të rinj, burra dhe gra.[254] Ngushëllimet mund të bëhen para ose pas varrimit deri tre ditë pas vdekjes së tij. Nëse personi që pret ngushëllime nuk është i pranishëm në kohën e vdekjes, ngushëllimet mund të bëhen edhe më vonë.

 

Fjalët për ngushëllime

Ngushëllimet mund të bëhen me çfarëdolloj fjalësh, me qëllim lehtësimin e dhimbjes, nxitjen e durimit tek të afërmit e të ndjerit. Megjithatë, është e pëlqyeshme të përdoren fjalët e transmetuara nga hadithet.

Usame ibën Zejdi transmeton: “Një vajzë e Profetit (a.s.) i ka dërguar një lajm Profetit për të shkuar tek shtëpia e saj, sepse një nga djemtë e saj kishte vdekur. Si përgjigje, ai i ka dërguar asaj një mesazh me ngushëllimet e tij, duke i thënë: “Në të vërtetë, Allahut i përket çfarë ka marrë dhe çfarë na ka dhënë. Për çdo gjë Ai ka caktuar një afat. Prandaj ki durim dhe ji e kënaqur”.[255] Transmeton Buhariu.[256]

Tabaraniu, Hakimi dhe Ibën Merdeuaj transmetojnë – me një zinxhir që ka një transmetues jo të besueshëm – prej Muadh ibën Xhebelit se, kur i ka vdekur një prej djemve të tij, ai ka marrë një letër ngushëllimi prej Profetit (a.s.) që i ofronte ngushëllimet e tij. Profeti (a.s.) i ka shkruar: “Me emrin e Allahut, Mëshiruesit, Mëshirëbërësit. Nga Muhamedi, i Dërguari i Allahut, për Muadh ibën Xhebelin. Paqja qoftë mbi ty! Falënderoj Allahun e Madhëruar dhe dëshmoj se nuk ka zot tjetër veç Tij. Allahu ta shtoftë shpërblimin, të siguroftë durim dhe na dhëntë neve dhe ty fuqi për të falënderuar, sepse me të vërtetë jetët tona, pasuria jonë dhe familjet tona janë dhuratë nga Allahu, që janë besuar tek ne vetëm për pak kohë. Allahu të siguroftë ty gëzim dhe të bekoftë me një shpërblim të madh mëshire dhe udhëzimi. Nëse ti je i kënaqur me Atë, ti duhet të jesh i duruar. Mos e lë hidhërimin tënd të shkatërrojë shpërblimin tënd, kështu që mund të pendohesh për të më vonë. Kujto se hidhërimi mbi të ndjerin, nuk do ta risjellë atë në jetë e as do ta largojë hidhërimin. Çfarëdo që është caktuar për të ndodhur, është sikur të kishte ndodhur tashmë. Paqja qoftë mbi ty!” [257].[258]

Shafiu transmeton në librin e tij “El Musned” prej Xhafer ibën Muhamedit, i cili e ka transmetuar prej babait dhe gjyshit të tij e që të dy ata kanë thënë: “Kur vdiq Profeti (a.s.) dhe bëheshin ngushëllime, ata kanë dëgjuar dikë të thotë: “Për Allahun, Ai është ngushëlluesi më i mirë kundër çdo fatkeqësise, një zvendësues për çdo humbje dhe një rivendosje për çdo gjë që ka munguar. Besojini Allahut, kërkoni ndihmën e Tij dhe jini optimistë në mëshirën e Tij. Në të vërtetë i sprovuari është ai që është privuar nga shpërblimi për këtë fatkeqësi”.[259] Zinxhiri i këtij transmetimi është i dobët. Dijetarët muslimanë thonë se, nëse muslimani i bën ngushëllime muslimanit tjetër, ai duhet të thotë: “Allahu ta shtoftë shpërblimin, të dhëntë ngushëllimet më të mira dhe e faltë të ndjerin tuaj të dashur!”.

Nëse i jepni ngushëllime një muslimani për një të afërt jobesimtar, duhet të thoni: “Allahu ta shtoftë shpërblimin dhe të siguroftë ty ngushëllimet më të mira!”.

Nëse ngushëlloni një jobesimtar për një të afërt musliman, duhet t’i thoni: “Allahu të dhëntë ngushëllimet më të mira dhe siguroftë falje për të ndjerin tuaj të dashur!”.

Nëse të dy, i ndjeri dhe ai që do të ngushëlloni janë jobesimtarë, atëherë duhet të thoni: “Allahu ju siguroftë juve një zëvendësues!”.

Si përgjigje për ngushëllimet, personi që pret ngushëllimet duhet të përgjigjet: “Amin!” dhe “Allahu ua shpërbleftë!”.

Sipas Ahmedit, je i lirë t’ua japësh ose mos t’ua japësh dorën familjarëve të të ndjerit kur i ngushëllon. Nëse shikoni që dikush gris rrobat e tij nga kjo fatkeqësi, duhet ta ngushëllojmë atë dhe duhet ta këshillojmë të mos veprojë ashtu dhe t’i ofrojmë përmbajtje dhe durim për të mos vepruar në atë mënyrë.

 

Ulja për ngushëllime

Në lidhje me praktikën e Profetit (a.s.) duhen ofruar ngushëllimet tek familjarët e të ndjerit dhe pastaj duhet larguar. As ngushëlluesi e as i ngushëlluari nuk duhet të ulen. Ky është mësim që e kemi mësuar prej shembullit të parardhësve tanë.

Imam Shafiu në librin e tij “El Um” ka thënë: “Nuk më pëlqejnë grupet e mbledhur së bashku për të bërë ngushëllime, edhe nëse ata nuk qajnë. Një grumbullim i tillë ngjall hidhërim dhe shton dhimbjen dhe barrën tek familjarët e të ndjerit”.

Nevaviu ka thënë: “Shafiu dhe shokët e tij nuk e pëlqejnë uljen për ngushëllime, ku pjesëtarët e familjes duhet të qëndrojnë në shtëpi, për të pritur ndonjë që vjen për t’u dhënë ngushëllime. Në vend të kësaj, ata duhet t’u kushtojnë vëmendje punëve dhe nevojave të tyre të zakonshme. Kjo zbatohet si për burrat ashtu edhe për gratë. Muhamili e deklaron këtë qartë dhe e transmeton atë të bazuar në një tekst të Shafiut. Kjo është mekruh tenzihi[260] vetëm nëse është çiftëzuar me ndonjë risi të ndaluar (bidad), siç është rasti i përgjithshëm që konsiderohet si një prej veprimeve të ndaluara. Të gjitha këto veprime janë risi dhe siç thotë një hadith i vërtetë: “Të gjitha gjërat e reja janë risi dhe çdo risi është humbje”.[261]

Ahmedi dhe shumë prej dijetarëve të shkollës hanefite mbajnë të njëjtin qëndrim lidhur me këtë temë. Dijetarët e parë hanefitë mendojnë se nuk ka asgjë të keqe në mbledhjen e një grupi në vende të tjera, me përjashtim të xhamive për tri ditë ngushëllime, për aq kohë sa asnjë nuk bën diçka të ndaluar. Praktikat e disa personave në ditët tona, si p.sh. grumbullimi për ngushullime, vendosja e çadrave, shtrimi i tapetëve dhe shpenzimi i shumë parave si tregues i arrogancës janë të gjitha risi të urryera që janë ndaluar dhe duhet të shmangen, veçanërisht kur shumica e këtyre veprimeve janë në kundërshtim me mësimet e Kuranit dhe të Sunetit të Profetit (a.s.). Ato janë gjurmë të kohës paraislame dhe na del si detyrë për t’iu shmangur atyre zakoneve. Disa prej këtyre risive janë: leximi i Kuranit me një melodi të kohës dhe mosmarrja parasysh e rregullave të leximit, mosmbajtja qetësi kur dëgjohet Kuran, pirja e duhanit ose veprime të tilla të ngjashme me to. Megjithatë, nuk janë vetëm këto. Disa prej njerëzve që u janë nënshtruar epsheve të tyre, kënaqen me risi nga më ekstremet. Ata nuk janë të kënaqur me kohën e përshkruar nga Islami, por kanë për qëllim ditën e së Premtes si dita e rifillimit të këtyre gjërave të urryera dhe të kënaqen me këto risi. Ata festojnë përvjetorët e vdekjes, ditën e parë, ditën e dytë (të tretat, të shtatat, të dyzetat, gjashtë muajt, vitin etj)[262]. Ata bëjnë vepra të tilla pa pasur asnjë justifikim dhe arsye nga asnjë tekst.

Vizita e varreve

Për burrat është e preferueshme vizita e varreve. Abdullah ibën Burejde transmeton prej babait të tij se Profeti (a.s.) ka thënë: “Unë ua pata ndaluar vizitën e varreve, por tani ju mund t’i vizitoni ato, se ato ju kujojnë botën tjetër”. [263] Transmeton Muslimi, Ahmedi dhe mbledhësit e tjerë të haditheve.

Njerëzit ishin ndaluar të bënin vizita në varre, për shkak të afërsisë me kohën e injorancës, kur ata përdornin fjalë të turpshme dhe të pahijshme. Pasi ata hynë tërësisht në Islam dhe i kishin pranuar plotësisht ligjet e tij, Profeti (a.s.) i lejoi ata t’i vizitojnë varret.

Ebu Hurejra transmeton: “Profeti (a.s.) vizitonte varrin e nënës së tij dhe qante. Çdo njeri që ishte atje qante me të. Pastaj Profeti (a.s.) ka thënë: “I kërkova leje Zotit për të kërkuar falje për të, por Ai nuk më lejoi. Pastaj i kërkova leje për të vizituar varrin e saj dhe Ai më lejoi të veproj kështu. Vizitojini varret, sepse ato ju kujtojnë vdekjen!”.[264] Transmeton Muslimi, Ahmedi dhe mbledhësit e tjerë të haditheve, me përjashtim të Tirmidhiut.

Përderisa qëllimi i vizitës së varreve është këshillë dhe përkujtim për vdekjen, është e lejueshme të vizitohen edhe varret e mosbesimtarëve. Të qarit kur kalon pranë varreve të keqbërësve, të cilët janë dënuar nga Allahu për veprat e tyre të liga dhe të shprehurit përulje dhe nevojë për faljen e Allahut është e pëlqyeshme. Kjo është e qartë nga hadithi i transmetuar prej Buhariut nga Ibën Umeri, i cili tregon se Profeti (a.s.) u ka thënë shokëve të tij kur kaluan në El-Hixhr (banorët e popullit të Themudit): “Mos kaloni pa qarë në vendet ku janë varrosur ata që po dënohen. Nëse nuk mund të qani, atëherë mos hyni atje, se mos ju kap dënimi që ka goditur ata!”[265]

 

Rregullat e vizitës së varreve

Kushdo që i dedikon një vizitë një varri duhet të qëndrojë me fytyrë nga i ndjeri, ta përshëndesë atë dhe të lutet për të. Për këtë temë kemi hadithet e mëposhtme:

Buhariu transmeton: “Profeti (a.s.) na ka mësuar që, kur të vizitojmë varret, të themi: “Paqja qoftë mbi ju o burra dhe gra besimtare, o banorë të këtij vendi! Sigurisht, me dëshirën e Allahut, ne do t’ju bashkangjitemi juve. Ju na keni paraprirë dhe ne do t’ju ndjekim pas. I lutemi Allahut të na sigurojë falje neve dhe juve”.[266] Transmeton Muslimi, Ahmedi dhe të tjerë.

Ibën Abasi transmeton: “Njëherë Profeti (a.s.) ka kaluar pranë varrezave në Medine. Ai ka kthyer fytyrën nga ata dhe ka thënë: “Paqja qoftë mbi ju o banorë të këtyre varreve! Allahu na faltë neve dhe juve! Ju na keni paraprirë dhe ne jemi duke ndjekur gjurmët tuaja”.[267] Transmeton Tirmidhiu.

Aishja (r.a.) ka thënë: “Çdo herë që kisha radhën për të qenë me Profetin (a.s.) gjatë fundit të natës, ai shkonte tek varrezat e El Bakij dhe thoshte:

“Paqja qoftë mbi ju besimtarë. Ajo çfarë ju është premtuar do t’ju vijë sa më shpejt. Me dëshirën e Allahut ne do të bashkohemi me ju sa më shpejt. O Allah! Fali njerëzit që janë varrosur në El Bakij”.[268] Transmeton Muslimi.

Aishja (r.a.) ka transmetuar se ka pyetur Profetin (a.s.): “Çfarë duhet të them kur të kaloj pranë varrezave o i Dërguar i Allahut?” Ai i është përgjigjur: “Thuaj: Paqja qoftë mbi ju o besimtarët dhe muslimanë që banoni këtu! Allahu i mëshiroftë të hershmit dhe të mëvonshmit tanë! Ne me dëshirën e Allahut do të jemi pasuesit tuaj”.[269]

Ajo që disa njerëz veprojnë, si prekja dhe fshirja me dorë e varreve, puthja e tyre dhe ecja rreth tyre janë risi të shëmtuara. Gjëra të tilla nuk duhen bërë, sepse ato nuk janë të lejueshme. Këto gjëra janë të lejueshme vetëm nëse kryhen në Shtëpinë e Allahut, në Qabe, sepse vetë Allahu e ka nderuar atë. Edhe varri i Profetit (a.s.) nuk mund të konsiderohet një rast i tillë e as si varr i shenjtë. Të gjitha të mirat vijnë prej devotshmërisë dhe shembullit të tij, ndërsa të gjitha të këqijat rrjedhin prej shpikjes së gjërave të reja dhe të pabaza në fe.

Ibën El Kerim ka thënë: “Profeti (a.s.) vizitonte varret për t’u lutur për banorët e tyre dhe kërkonte mëshirën dhe fajen e Allahut për ta. Në kundërshtim me këtë, paganët i luteshin të vdekurit, betoheshin për të, u kërkonin atyre t’u plotësonin nevojat e tyre dhe kërkonin ndihmën dhe mbështetjen e tyre. Këto praktika pagane janë në kundërshtim me udhëzimin e Profetit (a.s.) dhe mësimeve të tij rreth njëshmërisë së Allahut dhe mënyrës së lutjes për kërkimin e mëshirës së Allahut për të vdekurin. Njerëzit që veprojnë gjëra të tilla janë idhujtarë dhe bidatçinj. Në këtë mënyrë ata u bëjnë keq veteve të tyre dhe të ndjerit. Këta njerëz ndahen në tre kategori: Ata që luten për të ndjerin; ata që luten përmes të ndjerit duke e pozicionuar atë si ndërmjetësues; dhe ata që i luten të ndjerit. Ata mendojnë se lutjet në varreza janë më të mira se ato në xhami. Për këdo që mediton udhëzimet e të Dërguarit të Allahut dhe të shokëve e tij, dallimi midis dy propozimeve të cituara është mjaft i qartë”.

 

[[

A u lejohet grave të vizitojnë varrezat?

Imam Maliku, disa dijetarë të shkollës hanefite dhe sipas një transmetimi të Ahmedit, shumica e dijetarëve e konsiderojnë të lejueshme vizitën e varreve nga gratë. Kjo bazohet në hadithin e mëposhtëm të Aishes, e cila tregon se ka pyetur Profetin (a.s.): “Çfarë duhet të them kur të vizitoj varret e tyre o i Dërguar i Allahut?”

Siç u përmend më lart edhe Abdullah ibën Ebi Mulkije transmetohet të ketë thënë: “Njëherë Aishja është kthyer nga vizita në varreza. Unë e kam pyetur: “Ku ishe o nëna e besimtarëve?” Ajo është përgjigjur: “Shkova për të vizituar varrin e vëllait tim, Abdurrahmanit”. Pastaj e kam pyetur sërish: “A nuk ju ka ndaluar juve i Dërguari i Allahut nga vizita e varreve?” Ajo ka thënë: “Po, ai e ndaloi të vizituarit e varreve në fillim, por më vonë ai na urdhëroi t’i vizitojmë ato”.[270] Kjo transmetohet prej Hakimit dhe Bejhakiut, të cilët kanë vëre se ky transmetim është përcjellë vetëm prej Bistam ibën Muslim El Basrit. Dhehebiu ka thënë se ky është një transmetim i vërtetë.

Enesi transmeton: “Profeti (a.s.) ka parë një grua duke qarë pranë varrit të djalit të saj dhe i ka thënë: “Frikësoju Allahut dhe ji e duruar!” Ajo i është përgjigjur: “Ç’po të duhet ty me fatkeqësinë time?” Kur ai është larguar, dikush i ka thënë asaj se në të vërtetë ai ishte i Dërguari i Allahut. Gruaja e ndjeu veten keq, u pendua dhe menjëherë shkoi tek shtëpia e Profetit (a.s.), ku nuk gjeti ndonjë roje në hyrje të shtëpisë. Ajo thërret nga jashtë: “O i Dërguar i Allahut! Unë nuk të njoha”. Profeti (a.s.) i ka thënë: “Në të vërtetë durimi nevojitet në kohën e vuajtjes së parë”.[271] Transmeton Buhariu dhe Muslimi.

Kjo ngjarje mbështet më fortë argumentin e lejueshmërisë së grave për të vizituar varret, sepse Profeti (a.s.) e ka parë atë në varreza dhe nuk ka shfaqur kundërshtimin e tij për atë veprim.

Qëllimi i vizitës së varreve është kujtimi i jetës pas vdekjes, e cila është diçka që u nevojitet si burrave, ashtu edhe grave. Kurrsesi burrat nuk kanë më tepër nevojë për kujtimin e vdekjes sesa gratë.

Disa dijetarë nuk e pëlqejnë të vizituarit e varreve nga gratë pasi ato janë më pak të duruara dhe mjaft të ndjeshme. Profeti (a.s.) ka thënë: “Allahu i mallkoftë ato gra që i vizitojnë shpesh varrezat”.[272] Transmeton Ahmedi, Ibën Maxhe dhe Tirmidhiu, i cili ka thënë se ky është hadith i vërtetë.

Kurtubiu ka thënë: “Mallkimi i përmendur në këtë hadith nënkupton vetëm ato gra që vizitojnë varret shpesh. Arsyeja për këtë mallkim është ndoshta për faktin se kjo përfshin shkelje të të drejtave të bashkëshortit dhe çon në shfaqjen e zbukurimeve tek të huajt. Po ashtu, ato shfaqin të bërtitura, klithma dhe të tjera gjëra si këto”.

Mund të thuhet se nëse nuk ka ndonjë dëm të tillë prej vizitës së varreve prej grave, atëherë nuk ka asnjë arsye të vlefshme për ndalimin e tyre nga të vizituarit e varreve, sepse në të vërtetë burrat edhe gratë kanë shumë nevojë për kujtimin e vdekjes. Në komentimin e mendimit të Kurtubiut, Sheukani ka thënë: “Kjo deklaratë mund të formojë bazat për të pajtuar hadithet e qarta në kundërshtim”.

 

Veprat prej të cilave ka dobi shpirti i të vdekurit

Dijetarët janë të një mendimi se personi i vdekur përfiton prej veprave të mira për të cilat ai mund të ketë qenë shkak në jetën e tij. Ebu Hurejra transmeton se Profeti (a.s.) ka thënë: “Kur njeriu vdes, të gjitha veprat e tij ndërpriten, përveç tri gjërash; sadakaja e vazhdueshme, dituria e dobishme që u vlen të tjerëve dhe një fëmijë i mbarë që lutet për të”.[273] Transmeton Muslimi dhe mbledhësit e tjerë të haditheve.

Gjithashtu, Ebu Hurejra transmeton se Profeti (a.s.) ka thënë: “Ndër punët e mira që vazhdojnë t’i bëjnë dobi besimtarit edhe pas vdekjes së tij përfshihen: dituria që ai u ka mësuar të tjerëve dhe e ka përhapur atë; një djalë i mbarë të cilin ai e lë pas; një kopje të Kuranit që ai ia ka lënë trashëgimi pasardhësve të tij; një xhami që ai ka ndërtuar; një shtëpi çlodhjeje që është ndërtuar për udhëtarët; një kanal uji që ka hapur për përfitm të të tjerëve; një sadaka që ai e ka dhënë nga pasuria e tij gjatë jetës kur ka qenë  i shëndetshëm. Ai do të vazhdojë të marrë shpërblim për të gjitha këto edhe pas vdekjes së tij”.[274] Transmeton Ibën Maxhe.

Xherir ibën Abdullah transmeton se Profeti (a.s.) ka thënë: “Kushdo që vë në jetë një praktikë të mirë në Islam do të marrë shpërblimin e saj dhe shpërblimin e të gjithë atyre që e ndjekin këtë praktikë pas tij, pa u pakësuar shpërblimi i tyre. Po ashtu, kushdo që vë në jetë një praktikë të keqe në Islam do të mbartë mëkatin e saj dhe mëkatet e të gjithë atyre që e praktikojnë atë, pa u pakësuar gjë mëkateve të tyre”.[275]

Më poshtë po japim me hollësi disa vepra të mira të kryera prej të tjerëve, të cilat vazhdojnë të jenë të dobishme për të ndjerin:

1- Kërkimi i faljes nga Allahu

Dijetarët mendojnë se kjo është një vepër e mirë, sepse Allahu thotë në Kuran:

رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلإِخْوَانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونَا بِالإِيمَانِ وَلاَ تَجْعَلْ فِي قُلُوبِنَا غِلاَّ لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا إِنَّكَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ

“O Allah! Na fal neve dhe vëllezërit tanë, të cilët na paraprinë në fe! Mos vendos në zemrat tona armiqësi për ata që besuan! Zoti ynë, me të vërtetë Ti je Mëshiruesi, Mëshirbërësi”. (El-Hashër, 10).

Profeti (a.s.) thotë: “Kur të kryeni faljen e xhenazes së të ndjerit, lutuni sinqerisht për atë person”.[276] Kjo është përmendur edhe më lart. Profeti (a.s.) na ka mësuar lutjen: “O Allah! Fali të gjallët dhe të vdekurit tanë”.[277]

Brezat e muslimanëve, prej të parëve dhe të tanishmëve i janë lutur Allahut për mëshirë dhe falje për të vdekurit e tyre. Një praktikë e tillë ka vazhduar pa asnjë mosmarrëveshje ose mospajtim mes dijetarëve.

 

2- Bamirësia

Neveviu ka transmetuar se dijetarët muslimanë janë të mendimit se përfitimet e bamirësisë së të ndjerit dhe shpërblimi i saj e arrin të ndjerin, nëse është dhënë nga djali i tij ose nga dikush tjetër. Kjo bazohet në transmetimin e Ahmedit, Muslimit dhe Ebu Hurejrës, se një burrë i ka thënë Profetit (a.s.): “Babai im ka vdekur dhe ka lënë pas pasuri, por asnjë amanet. A i falen atij mëkatet nëse ne japim lëmoshë për të?” Ai i ka thënë: “Po”.[278]

Transmetohet gjithashtu nga El Hasani prej Sad ibën Ubades se nëna e tij vdiq dhe ai ka thënë: “O i Dërguar i Allahut! Nëna ime ka vdekur. A duhet të jap lëmoshë në emër të saj?” Ai ka thënë: “Po”. Pastaj ai i ka thënë: “Cila është bamirësia më e mirë? Profeti (a.s.) i është përgjigjur: “Dhënia ujë njerëzve”. El Hasani ka thënë: “Ky është vendi që do të shpërndahet ujë prej familjes së Sadit në Medine”.[279] Transmeton Ahmedi, Nesaiu dhe të tjerë.

Dhënia e lëmoshës në varreza nuk është e lejueshme dhe gjithashtu nuk është e  pëlqyeshme gjatë varrimit.

 

3- Agjërimi

Kjo bazohet në transmetimin e Buhariut dhe Muslimit prej Ibën Abasit, i cili ka thënë se një burrë ka shkuar tek Profeti (a.s.) dhe i ka thënë: “Nëna ime ka vdekur pa e plotësuar një muaj të humbur argjërimi. A mund të argjëroj në emër të saj?” Profeti (a.s.) i ka thënë: “A do ta paguaje borxhin e saj nëse ajo ia kishte marrë hua dikujt?” Ai i tha: “Po”. Pastaj Profeti (a.s.) i ka thënë: “Allahu e meriton më tepër shlyerjen e borxhit ndaj Tij”.[280]

 

4- Kryerja e haxhit

Kjo bazohet në hadithin e Buhariut prej Ibën Abasit se një grua e fisit të Xhuhejnëve ka shkuar te Profeti (a.s.) dhe i ka thënë: “Nëna ime ishte betuar se do të kryente haxhin, por ajo vdiq para se ta plotësonte betimin e saj. A duhet ta kryej unë në emër të saj?”

Profeti (a.s.) i ka thënë: “Kryeje haxhin në emër të saj. A nuk do ta paguaje borxhin e nënës tënde, nëse ajo ia kishte huajtur dikujt? Plotësoje atë! Allahu e meriton më tepër shlyerjen e borxhit ndaj Tij”.[281]

 

5- Namazi

Kjo bazohet në transmetimin e Darkutniut, i cili ka thënë se një burrë e ka pyetur Profetin (a.s.): “O i Dërguar i Allahut! Unë kam pasur prindër të cilëve u kam shërbyer në kohën që ata ishin gjallë. Si mund të jem ende i mirë për ta pas vdekjes së tyre?” Profeti (a.s.) i ka thënë: “Në të vërtetë, mes veprave të mira që mund të bësh pas vdekjes së tyre është lutja për ta kur ti falesh për vete dhe agjërimi për ta kur ti argjëron për veten tënde”.[282]

 

6- Leximi i Kuranit.

Kjo është e dobishme për të ndjerin sipas mendimit të shumicës së dijetarëve që ndjekin më së miri traditën profetike.

Neveviu ka thënë: “Pozicioni i mirënjohur i shkollës shafite është se i ndjeri nuk përfiton nga kjo”.

Ahmed ibën Hanbeli dhe një grup prej dijetarëve të shkollës shafite mendojnë se i ndjeri përfiton nga kjo. Lexuesi ka një alternativë. Ai mund të lutet për të ndjerin që të shpërblehet për leximin, duke thënë: “O Allah! Siguro shpërblim për atë që unë lexova për atë person”.

Ibën Kudame në librin e tij “El Mugni” deklaron se Ahmed ibën Hanbeli ka thënë: “I ndjeri do të marrë shpërblim për çdo gjë të mirë të kryer në emër të tij. Kjo është verifikuar me fakte identike që kanë lidhje me këtë temë. Fakti se muslimanët në çdo vend mblidhen për të lexuar Kuran në dobi të të ndjerit dhe se ata kanë vepruar kështu pa asnjë mosmarrëveshje apo kundërshtim, tregon se ekziston një marrëveshje mbi këtë temë”.

Ata që mendojnë se leximi i të tjerëve ka dobi për të ndjerin e kushtëzojnë atë me faktin se lexuesi nuk duhet të pranojë asnjë pagim për recitimin e tij. Nëse lexuesi është paguar për leximin, është e palejueshme për të dyja palët, dhënësin dhe marrësin dhe në këtë rast ai nuk do të ketë asnjë shpërblim për leximin e tij.

Abdurrahman ibën Shibli transmeton se Profeti (a.s.) ka thënë: “Lexoni Kuran dhe bëni vepra të mira. Mos e neglizhoni atë (Kuranin) e as mos e teproni me të. Mos e bëni atë një mjet jetese e as një burim të pasurisë suaj”.[283] Transmeton Ahmedi, Tabaraniu dhe Bejhakiu.

Ibën El Kajimi ka thënë: “Adhurimi ndahet në dy lloje; financiar dhe fizik. Profeti (a.s.) na ka informuar se lëmosha dhe të gjitha bamirësitë e tjera financiare janë të dobishme për të ndjerin. Po ashtu, duke qenë se dhe agjërimi në emër të tij i sjell atij dobi, të gjitha veprimet e tjera fizike të adhurimit do të jenë të dobishme për të ndjerin. Po ashtu, Profeti (a.s.) na ka informuar se shpërblimi i kryerjes së haxhit, i cili i përfshin si sakrificat fizike dhe ato ekonomike, në të vërtetë është i dobishëm për të ndjerin. Këto tre llojet e veprimeve të dobishme të adhurimit janë mbështetur në tekstet e shpallura dhe në logjikë”.

 

Qëllimi si një domosdoshmëri

Kur bën ndonjë vepër të mirë në emër të ndonjë të vdekuri, duhet patjetër që të bëhet qëllimi (nijeti). Ibën Akili ka thënë: “Nëse dikush kryen ndonjë vepër të mirë, falet, agjëron ose lexon Kuran me qëllim që t’i dhurojë shpërblim të vdekurit musliman, i ndjeri do ta marrë shpërblimin për të, me kusht që personi të ketë pasur për qëllim ta bënte këtë për dobinë e të ndjerit dhe veprimi e qëllimi duhet të shkojnë së bashku”. Edhe Ibën El Kajimi e mbështet këtë mendim.

 

Dhurata më e mirë për të ndjerin

Ibën El Kajimi ka thënë: “Dhurata më e mirë për të ndjerin është një veprim që konsiderohet bamirësi e madhe nga njerëzit, si për shembull lirimi i një skllavi. Kështu, një sadaka e dhënë për bamirësi është më e mirë se agjërimi në emër të të ndjerit. Bamirësia më e mirë është ajo, e cila plotëson nevojën e dikujt dhe është e vazhdueshme. Profeti (a.s.) ka thënë: “Bamirësia më e mirë është t’u japësh njerëzve ujë për të pirë”.[284] Kjo nënkupton vendet ku uji është i pakët dhe etja është e përhapur. Po ashtu, dhënia e ujit për të pirë prej një lumi ose një kanali nuk do të jetë më e mirë se të ushqyerit e një të urituri që ka nevojë për ushqim. Po ashtu, lutja dhe kërkimi i faljes për të ndjerin është e dobishme për të vdekurin, sidomos kur lutësi është i sinqertë, serioz dhe i thjeshtë në lutjen e tij. Një lutje e tillë është më e mirë se lëmosha e po ashtu falja e rregullt është më e mirë se kryerja e faljes së xhenazes dhe se lutja për të ndjerin pranë varrit të tij. Në përgjithësi, dhurata më e mirë për t’i dërguar të ndjerit është lirimi i një skllavi, dhënia e sadakasë, të kërkuarit falje për të dhe kryerja e haxhit në emër të tij”.

 

Dhurimi i shpërblimit për të Dërguarin e Allahut

Ibën El Kajimi ka thënë: “Disa prej juristëve të mëvonshëm mendojnë se dhurimi i shpërblimit për të Dërguarin e Allahut është i pëlqyeshëm, ndërsa të tjerët nuk janë dakord me këtë. Ata e konsiderojnë atë si risi në fe (bidat), se shokët e Profetit (a.s.) asnjëherë nuk e kanë vepruar këtë. Profeti (a.s.) merr shpërblim për çdo gjë të mirë të bërë nga cilido prej ndjekësve të tij, pa u zvogëluar aspak shpërblimi i atij që bën vepra të mira. Kjo ndodh sepse Profeti (a.s.) ka qenë ai që ftoi fillimisht i vetëm popullin e tij tek besimi, e mira dhe virtyti. Ai që thërret të tjerët tek e vërteta gjithmonë ka një shpërblim të njëjtë me atë të atyre që e ndoqën atë pa iu zvogëluar në asnjë mënyrë shpërblimi i tyre. Udhëzimin dhe diturinë që kanë marrë ndjekësit e Profetit (a.s.) e kanë fituar vetëm nëpërmjet tij, prandaj ai do të ketë një shpërblim të barabartë me atë të tyre, edhe nëse ata ia dhurojnë atë atij ose jo.

 

Fëmijët e muslimanëve dhe të jomuslimanëve

Fëmijët e muslimanëve që vdesin para se të arrijnë moshën e pubertetit shkojnë në xhenet. Adi ibën Thabiti transmeton se kur vdiq Ibrahimi – djali i Profetit (a.s.), – ai ka dëgjuar Pejgamberin (a.s.) të thotë: “Me të vërtetë ai do të ketë një gjidhënëse në xhenet”.[285] Transmeton Buhariu.

El Hafidhi ka thënë në “El Fet’h” se Buhariu ka treguar mendimin e tij mbi këtë temë, kur shpreh se ata janë në xhenet.

Enes ibën Maliku transmeton se Profeti (a.s.) ka thënë: “Nëse ndonjë musliman ka tre fëmijë dhe ata i vdesin pa arritur moshën e pubertetit, Allahu do t’i mundësojë atij të hyjë në xhenet për arsye të mëshirës së Tij për ta”.[286]

Duket qartë nga hadithi se ata që bëhen shkak për të tjerët të hyjnë në xhenet, vetë ata do të jenë në një pozitë më të mirë, sepse ata janë shkaku i vërtetë i mëshirës së Allahut.

Për sa u përket fëmijëve të jobesimtarëve, ata trajtohen njëlloj me fëmijët e muslimanëve lidhur me hyrjen e tyre në parajsë.

Neveviu ka thënë: “Ky është një mendim i bazuar nga shumë dijetarë të shquar dhe është mbështetur në fjalën e Allahut të Madhëruar:

وَمَا كُنَّا مُعَذِّبِينَ حَتَّى نَبْعَثَ رَسُولاً

“Ne nuk kemi dënuar asnjë njeri, derisa të kemi dërguar një të Dërguar”. (El-Isra, 15).

Nëse Allahu i Madhëruar nuk dënon një të rritur për arsye se atij nuk i ka arritur e vërteta, është shumë më tepër e arsyeshme të pranojmë se një fëmijë nuk dënohet.

Një transmetim nga Ahmedi prej Hansës – vajzës së Muavije ibën Sarimit, – deklaron se ai ka transmetuar prej hallës së tij se ajo e ka pyetur Profetin (a.s.): “O i Dërguar i Allahut! Kush do të jetë në xhenet?” Profeti (a.s.) i është përgjigjur: “Në xhenet do të jenë profetët, dëshmorët dhe fëmijët”.[287]

El Hafidhi ka thënë se ky hadith ka një zinxhir të besueshëm transmetuesish.

Të pyeturit në varr

Të gjithë pasuesit e rregullt të Sunetit janë të mendimit se çdo njeri do të pyetet pas vdekjes së tij, qoftë nëse ai është varrosur apo jo. Edhe nëse një person është ngrënë nga ndonjë kafshë mishngrënëse, është bërë shkrumb e hi, është hedhur në ajër apo është hedhur në fund të detit, ai do të pyetet rreth veprave të tij dhe do të shpërblehet me të mirë ose të keq, sipas veprave të kryera në këtë botë. Shpërblimi ose ndëshkimi përjetohet me shpirt dhe trup së bashku.

Në lidhje me këtë, Ibën El Kajimi ka thënë: “Muslimanët dhe dijetarët e parë të shquar mendojnë se pas vdekjes i ndjeri është duke përjetuar kënaqësi ose duke vuajtur. Kjo ndodh si për gjendjen fizike po ashtu edhe për atë shpirtërore. Pas shkëputjes së shpirtit prej trupit, ai përjeton gjendje lumturie ose ndëshkimi. Në kohën kur shpirti bashkohet me trupin, që të dy ata marrin mund të vuajnë apo të jenë të lumtur. Në Ditën e Ringjalljes shpirtrat do të kthehen në trupat e tyre dhe njerëzit do të ngrihen prej varreve dhe do të dalin para Zotit të botërave. Muslimanët, kristianët dhe çifutët besojnë të gjithë në ringjalljen e trupit.

El Mervezi transmeton se Imam Ahmedi ka thënë: “Dënimi i varrit është një realitet dhe atë e mohon vetëm ai që është i paudhëzuar dhe dëshiron të largojë nga udhëzimi dhe të tjerët”.

Hanbeli tregon se ka pyetur Ebu Abdullahun rreth dënimit të varrit. Ai ka thënë se hadithet që flasin mbi këtë temë janë të vërteta dhe ne i besojmë pa pikë dyshimi. Ne pranojmë çdo gjë që vjen prej Profetit (a.s.) me një zinxhir të fortë transmetuesish. Nëse ne e konfirmojnë hadithin e Profetit (a.s.) dhe pastaj e kundërshtojmë atë, në këtë mënyrë kemi mohuar fjalën e Allahut, ku thotë:

وَمَا آتَاكُمْ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ

“Çdo gjë që u jep i Dërguari, merreni atë!”. (El-Hashër, 7).

Pastaj e ka pyetur sërish atë: “A është i vërtetë dënimi i varrit?” Ai ka thënë: “Po, është i vërtetë. Njerëzit dënohen në varret e tyre”. Hanbeli tregon sërish se ka dëgjuar Ebu Adullahun të thotë: “Ne besojmë në dënimin e varrit, në Munker dhe Nekir (dy engjëjt pyetës të varrit) dhe se i vdekuri pyetet në varr”. Allahu thotë në Kuran:

يُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَفِي الآخِرَةِ وَيُضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمِينَ وَيَفْعَلُ اللَّهُ مَا يَشَاءُ

“Allahu i forcon ata që besuan me fjalë të qëndrueshme në jetën e kësaj bote edhe në botën tjetër, ndërsa mizorët Allahu i bën të humbur. Allahu bën çka të dojë”. (Ibrahim, 27).

Sipas këtij ajeti kuranor, Allahu i forcon dhe i bën të qëndrueshëm besimtarët në jetën e varrit.

Ahmed ibën El Kasim ka thënë se ka pyetur Ebu Abdullahun: “A beson në Munker dhe Nekir dhe çfarë është transmetuar në lidhje me dënimin e varrit?” Ai ka thënë: “Subhane Allah! Ne e pranojmë dhe e deklarojmë këtë”. Pastaj ky i ka thënë: “Shprehja që ti përdor a është Munker dhe Nekir apo i quan ata “dy engjëjt”?” Ai i është përgjigjur: “Munker dhe Nekir”. Më pas Ahmed ibën El Kasimi ka thënë se shumë njerëz pretendojnë se nuk është përmendur në hadith asnjëherë Munker dhe Nekir. Ai i është përgjigjur: “Sigurisht që gjenden tekste, ku bëhet fjalë për Munkerin dhe Nekirin.

El Hafidhi tregon në “El-Fet’h” se Ahmedi ibën Hazmi dhe Ibën Hubejra janë të mendimit se të pyeturit në varr i adresohet vetëm shpirtit, pa kthimin e tij tek trupi. Megjithatë, shumica e dijetarëve muslimanë nuk bien dakord me këtë. Ata thonë se shpirti kthehet tek trupi ose tek një pjesë e tij, siç vërtetohet nga hadithi. Nëse dënimi do të kishte qenë vetëm për shpirtin, ai nuk do të ishte i lidhur me trupin. Pjesët e shkëputura të trupit nuk përbëjnë asnjë problem, sepse Allahu me fuqinë e Tij ka mundësi t’i japë jetë çdo pjese të trupit dhe pastaj t’i drejtojë pyetjet çdo pjese të veçuar të trupit. Po ashtu, Ai mund t’i mbledhë të gjitha pjesët e trupit lehtësisht, kudo qofshin ato.

Ata që mendojnë se të pyeturit i adresohet vetëm shpirtit, thonë se nëse dikush do ta ekzaminojë trupin në varr në kohën e të pyeturit, nuk do të vërë re asnjë gjurmë të ndonjë lëvizjeje të tij. Ai gjithashtu do të vërejë se varri nuk është as më i ngushtë e as më i gjerë. E njëjta gjë ndodh edhe me ata që nuk janë varrosur në ndonjë varr, p.sh. njerëzit që janë kryqëzuar etj. Edhe në jetën fizike ne gjejmë një shembull të tillë, të quajtur gjumë. Njeriu kur është në gjumë i provon të dyja përvojat, kënaqësinë dhe dhimbjen, por të tjerët që mund të jenë afër tij nuk mund të vënë re asnjë prej këtyre pasojave që i ndodhin atij. Në fakt, edhe një person që është zgjuar plotësisht ndjen gjithashtu dhimbje dhe kënaqësi kur ai dëgjon ose mendon për përvojat e tij të dhimbshme dhe të gëzuara, por pasojat e tij nuk mund të vihen re. Nuk mund të bëhet një paralelizëm i prerë ndërmjet të padukshmes që merret me mend rreth jetës pas vdekjes dhe jetës së tanishme, pasi Allahu na ka krijuar si qenie të kufizuara në shikim, dëgjim dhe perceptim. Allahu na i ka fshehur pamjet dhe dëgjimet e botës tjetër dhe ne me aftësitë tona të kufizuara fizike jemi të paaftë për të perceptuar mbretërinë madhështore, përveçse kur dëshiron Allahu.

Lidhur me këtë, mendimi i shumicës së dijetarëve është mbështetur nga hadithe të ndryshme. Profeti (a.s.) na ka treguar se: “I vdekuri i dëgjon zhurmat e hapave të njerëzve…”,[288] “Brinjët e të vdekurit janë zhvendosur, për shkak të ngushtimit të varrit”,[289] “Zëri i tij dëgjohet kur engjëjt e godasin me çekan”;[290] “Ai goditet ndërmjet dy veshëve”,[291]  dhe “Ata (dy engjëjt) e ngrenë atë”.[292] Të gjitha këto hadithe i referohen kushteve të ndryshme trupore. Ne do të përmendim këtu disa prej haditheve të vërteta që kanë lidhje me këtë çështje.

Zejd ibën Thabiti transmeton se Profeti (a.s.) njëherë po ecte me ta drejt një kopshti të Benu Nexhar. Ai kishte hipur mbi një mushkë, të cilës iu shfaq një hije, u step në vend dhe ai gati u rrëzua prej saj. Ai gjeti në atë vend katër, pesë apo gjashtë varre dhe pyeti shokët nëse e dinin se kush ndodhej në ato varre. Dikush nga të pranishmit tha se e dinte dhe për këtë Profeti (a.s.) e pyeti se në çfarë gjendje kishin vdekur. Ai i tha se ata kishin qenë idhujtarë. Pastaj Profeti (a.s.) ka thënë “Këta njerëz janë duke kaluar mes një sprove shumë të rëndë në varret e tyre. Ju do të kishit ndaluar t’i varrosnit të vdekurit tuaj në varr nëse do të dëgjonit vuajtjet në varr që unë i dëgjoj. Nëse nuk do të ishte për këtë fakt, unë me siguri do t’ua kisha bërë të mundur ta dëgjonit këtë”. Pastaj është kthyer nga shokët dhe i ka këshilluar: “Kërkoni t’ju mbrojë Allahu prej dënimit të zjarrit!”. Ata i janë përgjigjur: “Ne i kërkojmë mbrojtje Allahut prej dënimit të zjarrit”. Pastaj ka thënë sërish: “Kërkoni t’ju mbrojë Allahu prej dënimit të zjarrit!”. Ata i janë përgjigjur përsëri ashtu si herën e parë: “Ne i kërkojmë mbrojtje Allahut prej dënimit të zjarrit”. Më pas i ka paralajmëruar: “I kërkoni Allahut t’ju mbrojë prej sprovave të dukshme dhe të padukshme!”. Ata i janë përgjigjur: “Ne i kërkojmë mbrojtje Allahut prej sprovave dhe tundimeve në çdo formë qofshin ato, të dukshme dhe të padukshme”. Pastaj Profeti (a.s.) ka shtuar: “Kërkoni t’ju mbrojë Allahu prej tundimeve të Dexhalit!”. Ata kanë thënë: “Ne i kërkojmë Allahut të na mbrojë prej tundimeve të Dexhalit”.[293] Transmeton Muslimi.

Katade transmeton se Enes ibën Maliku ka thënë se Profeti (a.s.) ka treguar: “Kur njeriu vendoset në varrin e tij dhe shokët e tij largohen, ai dëgjon hapat e tyre. Pastaj dy engjëj shkojnë tek ai, e ulin atë dhe e pyesin: “Çfarë mund të thoni për këtë burrë (Muhamedin)”? Ai që ka qenë besimtar do të thotë: “Dëshmoj se ai është rob i Allahut dhe i Dërguar i Tij”. Pastaj atij do t’i thonë: “Shikoje vendin tënd në zjarrin e xhehenemit! Në vend të tij Allahu të ka dhuruar një vend më të mirë në xhenet”. Po ashtu, do të pyeten edhe jobesimtarët me hipokritët: “Çfarë mund të thoni për këtë burrë (Muhamedin)”? Ai (jobesimtari apo hipokriti) do t’u përgjigjet engjëjve duke u thënë: “Unë nuk di gjë tjetër, por unë thosha atë që thoshin njerëzit”. Pastaj engjëjt i thonë atij: “As nuk ke ditur e as nuk ke kërkuar udhëzim prej atyre që kishin dijeni”. Pastaj ai do të qëllohet me një çekan hekuri midis dy veshëve të tij dhe do të ulërasë. Britmat e tij do të dëgjohen nga të gjithë, me përjashtim të njerëzve dhe xhindëve”.[294] Transmeton Buhariu dhe Muslimi.

El-Berra ibën Azib transmeton se Profeti (a.s.) ka thënë: “Kur një musliman pyetet në varrin e tij dhe ai dëshmon se nuk ka zot tjetër përveç Allahut dhe se Muhamedi është i Dërguar i Allahut, kjo lidhet me ajetin kuranor:

يُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَفِي الآخِرَةِ

“Allahu i forcon ata që besuan me fjalë të qëndrueshme në jetën e kësaj bote edhe në botën tjetër”. (Ibrahim, 27). Ky ajet ka zbritur në lidhje me dënimin e varrit. I vdekuri besimtar do të pyetet: “Kush është Zoti yt?” Ai do të thotë: “Allahu është Zoti im dhe Muhamedi është Profeti im”.

Kjo është ajo çfarë është kuptuar nga thënia e Allahut: “Allahu i forcon ata që besuan me fjalë të qëndrueshme në jetën e kësaj bote edhe në botën tjetër”.[295] Transmeton Buhariu, Muslimi dhe autorët e mbledhjes së haditheve.

Ahmedi dhe Ebu Hatimi kanë transmetuar se Profeti (a.s.) ka thënë: “Kur i vdekuri vendoset në varr, ai dëgjon zhurmat e hapave të njerëzve që largohen. Nëse ai është besimtar, falja do t’i qëndrojë pranë kokës së tij, agjërimi do të jetë në të djathtë, lëmoshat në të majtë të tij dhe të gjitha veprat e tjera të bamirësisë do të jenë pranë këmbëve të tij. I vdekuri do të pyetet nga engjëjt tek koka e tij. Namazi do të thotë: “Nuk asnjë hyrje përmes meje”. Pastaj ai do të pyetet nga krahu i djathtë, ku agjërimi do të thotë: “Nuk ka asnjë hyrje përmes meje”. Pastaj ai do të pyetet nga krahu i majtë, ku qëndron zekati që thotë: “Nuk ka asnjë hyrje përmes meje”. Pastaj ai do të pyetet nga këmbët ku bamirësia, mirësjellja dhe veprat e tjera të mira do të thonë: “Nuk ka asnjë hyrje përmes nesh”. Pastaj ata do t’i thonë atij të ulet dhe ai do të ulet. Atij do t’i shfaqet dielli dhe më pas do fillojë të perëndojë. Pastaj ata do ta pyesin: “Çfarë do të thuash për atë burrë që ishte në mesin tuaj? Cila është dëshmia jote rreth tij?” Burri do të thotë: “Më lini të falem”. Engjëjt i thonë: “Ti do të falesh, po përgjigju pyetjes sonë. Çfarë mendon rreth atij burri?” I ndjeri do të thotë: “Unë dëshmoj se Muhamedi është i dërguar i Allahut, i cili solli të vërtetën prej Tij”. Më pas të ndjerit do t’i thuhet: “Sipas kësaj ti jetove, vdiqe dhe sipas kësaj ti do të ringjallesh me lejen e Allahut”.

Pastaj një derë e xhenetit do të hapet për të dhe atij do t’i tregohet: “Ky është vendi yt në xhenet dhe çfarë Allahu ka përgatitur për ty”. Në këtë moment dëshira për të hyrë në xhenet dhe lumturia e të ndjerit do të rritet. Varri i tij do të zgjerohet shtatëdhjetë pashë dhe do të ndriçohet. Trupi i tij do të ndryshojë formën e tij origjinale dhe shpirti i tij do të vendoset tek një zog që është duke u tundur nga një puhizë e këndshme tek një pemë në xhenet. Kjo është domethënia e deklaratës së Allahut në Kuran: “Allahu i forcon ata që besuan me fjalë të qëndrueshme në jetën e kësaj bote edhe në botën tjetër”. Ai gjithashtu përmendi mosbesimtarin dhe ka thënë: “Varri i tij do të ngushtohet shumë, aq sa brinjët e tij do të thyhen.

Rreth kësaj çështjeje Kurani thotë:

وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنكًا وَنَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَى

“E kush i kthen shpinën udhëzimit Tim, do të ketë një jetë të vështirë dhe në Ditën e Gjykimit do ta ringjallim të verbër”.[296] (Taha, 124).

Semura ibën Xhundub transmeton se Profeti (a.s.) pasi falej, kthehej në drejtim të njerëzve dhe i pyeste: “A ka parë ndonjëri prej jush ndonjë ëndërr?” Nëse dikush kishte parë, ai e tregonte atë. Sapo ta dëgjonte ëndrrën, Profeti (a.s.) thoshte: “Çdo gjë që Allahu e dëshiron bëhet”. Semura vazhdon të tregojë duke thënë se një ditë Profeti (a.s.) i kishte pyetur njerëzit: “A ka parë ndonjëri prej jush ndonjë ëndërr?” Ata i ishin përgjigjur: “Jo”. Pastaj Profeti (a.s.) kishte thënë: “Ndërsa unë kam parë mbrëmë në ëndërr dy burra. Ata m’u afruan, më kapën prej dore dhe më çuan në Tokën e Shenjtë. Atje takuam një burrë që ishte i shtrirë. Një burrë tjetër qëndronte mbi kokën e tij, duke mbajtur një shkëmb të madh. Pashë se ai po e hidhte shkëmbin mbi kokën e burrit, duke e përplasur atë. Shkëmbi u rrokullis tutje dhe ai që e hodhi e ndoqi dhe e mori përsëri. Në kohën kur ai e arriti burrin, koka e tij ishte kthyer në gjendjen e saj normale. Pastaj ai veproi të njëjtën gjë si më parë. Unë i pyeta dy shoqëruesit e mi: “Kush janë këta njerëz?” Ata thanë: “Vazhdo!”. Kështu ne vazhduam dhe arritëm tek një burrë i shtrirë me kurriz dhe një burrë tjetër i qëndronte atij sipër kokës me një çengel hekuri. Pashë se ai po e ngulte çengelin në një anë të gojës së burrit dhe ia çirrte atë pjesë të fytyrës deri pas qafës dhe në të njëjtën mënyrë i shkulte hundën dhe sytë e tij nga fundi në krye. Pastaj ai u kthehej pjesëve të tjera të fytyrës së burrit dhe vepronte atë që kishte vepruar me pjesët e tjera. Sapo ai ia çirrte një pjesë, pjesa tjetër kthehej në gjendjen e mëparshme. Pastaj ai kthehej dhe përsëriste atë që kishte kryer më parë. U thashë shoqëruesve të mi: “Cilët janë këta njerëz?”Ata më thanë: “Vazhdo!”. Kështu ne vazhduam dhe pamë një furrë, e ngushtë në krye dhe e gjerë në fund dhe një zjarr që digjej në të. Në këtë furrë gjendeshin burra dhe gra lakuriq dhe dukeshin flakët e zjarrit që i përpinin ata nga poshtë dhe kur i përfshinte zjarri, ata ngriheshin aq lart sa arrinte shumë pranë gojës së furrës. Pastaj zjarri i fundoste dhe ata shkonin përsëri brenda tij. Unë pyeta sërish: “Kush janë këta?” Ata më thanë: “Vazhdo!”. Kështu ne vazhduam dhe arritëm tek një lumë prej gjaku. Në mes të lumit pashë se ishte një burrë dhe në breg të tij ishte një njeri që kishte shumë gurë. Burri që ishte në mes të lumit përpiqej të largohej, por burri tjetër e gjuante me gurë në gojën e tij, me qëllim që ai të kthehej ku ishte. Çdo herë që i pari përpiqej të largohej, tjetri e gjuante me shkëmbinj në gojën e tij. Pastaj ai kthehej atje ku ishte. Unë i pyeta: “Kush janë këta njerëz?” Ata u përgjigjën: “Vazhdo! Vazhdo!”. Vazhduam derisa arritëm tek një burrë me një pamje të neveritshme. Ishte pamja më e llahtarshme që ju mund të keni parë tek ndonjë burrë. Pranë tij ndodhej një zjarr dhe ai e mbante ndezur me shkarpa dhe vraponte rreth tij. Unë i pyeta shoqëruesit e mi: “Kush është ky burrë?” Ata më thanë: “Vazhdo! Vazhdo!”. Kështu ne vazhduam derisa arritëm tek një kopësht i thellë me perime të dendura e të gjelbërta, të stolisura me të gjitha llojet e ngjyrave të pranverës. Në mes të kopshtit ndodhej një burrë shumë i gjatë sa mezi munda ta dalloja kokën e tij. Rreth tij ndodheshin aq shumë fëmijë sa nuk kisha parë ndonjëherë më parë. U thashë shoqëruesëve të mi: “Kush është ky?” Ata mu përgjigjën: “Vazhdo! Vazhdo!”. Kështu ne vazhduam derisa arritëm tek një kopsht madhështor; më i madhi dhe më i miri që kisha parë ndonjëherë. Dy shoqëruesit e mi më thanë të afrohesha dhe ashtu bëra.

Profeti (a.s.) ka shtuar: “Kështu ne u ngjitëm derisa arritëm në një qytet prej tullash floriri dhe argjendi. Shkuam tek dera e tij dhe i kërkuam rojes të na e hapte portën. Porta ishte e hapur dhe hymë brenda në qytet. Atje gjetëm burra me një anë të trupit të tyre aq të bukur si personi më i bukur që keni parë ndonjëherë dhe ana tjetër e trupit të tij ishte aq e shëmtuar sa njeriu më i shëmtuar që mund të keni parë. Dy shoqëruesit e mi i urdhëruan ata burra të hidheshin në lumë. Vura re se atje ishte një lumë që kalonte përmes qytetit dhe uji i tij ishte i bardhë si qumështi. Burrat shkuan dhe u hodhën në lumë dhe pastasj u kthyhen tek ne dhe trupat e tyre nuk ishin më të shëmtuar dhe ishin kthyer në formën më të bukur”. Profeti u ka thënë atyre: “Unë kam parë shumë mrekullira sot. Cila është domethënia e gjithë këtyre që unë kam parë ?”.

Ata i janë përgjigjur: “Ne do të njoftojmë ty për gjithçka. Për sa i përket burrit të parë që ti takove, koka e të cilit ishte e çarë me shkëmb, ai është simbol i atyre që mësojnë Kuranin dhe pastaj nuk e lexojnë atë, nuk veprojnë me të dhe flenë duke neglizhuar kënaqësinë e faljes. Për sa i përket burrit që takove, goja, vrimat e hundës dhe sytë e të cilit ishin çjerrë nga fundi në krye, ai është simbol i atij burri që del në mëngjes nga shtëpia dhe tregon aq shumë gënjeshtra sa përhapen tek të gjithë. Ndërsa për sa u përket atyre burrave dhe grave të zhveshura, ata janë tradhëtarët dhe tradhëtaret bashkëshortore. Ai burrë që pe tek lumi prej gjaku është fajdexhiu. Për sa i përket burrit të mbështetur pranë pemës, ai ishe Ibrahimi. Përsa u përket fëmijëve rreth tij, ata janë fëmijët e njerëzimit.[297] Burri që e pe pranë zjarrit me shkarpa që vinte rrotull tij është Meliku, roja i portës së xhehenemit”.

Profeti (a.s.) ka shtuar se shoqëruesit kishin vazhduar të shpjegonin: “Burrat që pe se ishin gjysmë të bukur dhe gjysmë të shëmtuar ishin ata njerëz që i kishin përzier veprat e mira me ato të këqija, por Allahu i fali ata. Shtëpia e parë që pe është shtëpia e përbashkët e besimtarëve, ndërsa për sa i përket kësaj shtëpie është shtëpia e dëshmorëve. Unë jam Xhebraili dhe ky është Mikaili. Tani ngrije kokën!”. Kur ngrita kokën pashë një pallat që dukej si një re. Ata thanë: “Kjo është shtëpia jote”. U thashë: “Më lini të hyj në shtëpinë time”. Ata thanë: “Ti ke akoma ca jetë për të plotësuar në tokë. Pasi ta kesh plotësuar atë, mund të vish tek shtëpia jote”.[298] Transmeton Buhariu.

Ibën El Kajimi shpjegon: “Ky është një tekst që i përket dënimit të berzahut (jetës së varrit), sepse ëndrrat e Profetit (a.s.) janë si shpallje që tregojnë realitetin”.

Tahaviu transmeton prej Ibën Mesudit se Profeti (a.s.) ka thënë: “Një njeri ishte urdhëruar të rrihej me kamxhik njëqind herë në varrin e tij. Ai vazhdimisht i lutej Allahut derisa i mbeti vetëm një e goditur me kamxhik. Varri i tij ishte tërësisht i mbushur nga zjarri. Kur zjarri iu largua, ai fitoi vetëdijen e tij dhe ka pyetur: “Përse u godita me kamxhik?” Atij i është thënë se ishte aflur njëherë pa abdes dhe kishte kaluar pranë një njeriu të brengosur e të shtypur, por nuk e kishte ndihmuar”.[299]

Enesi transmeton se njëherë Profeti (a.s.) ka dëgjuar një zë nga varri. Ai ka pyetur ata që kanë qenë atje afër: “Kur ka vdekur ky njeri?” Ata i kanë thënë: “Ai ka vdekur në kohën e injorancës”. Ai ishte i kënaqur nga ajo që dëgjoi dhe tërhoqi vëmendjen: “Nëse nuk i frikësohesha asaj se do t’i linit trupat tuaj të vdekur pa varrosur, unë do t’i kisha kërkuar Allahut t’ju bënte të mundur dëgjimin e dënimit të varrit”.[300] Transmeton Nesaiu dhe Muslimi.

Abdullah ibën Umeri transmeton se Profeti (a.s.) ka thënë: “Ky është Sad ibën Muadhi, për të cilin Froni i Allahut lëvizi, dyert e qiejve u hapën për të dhe shtatëdhjetëmijë engjëj morën pjesë në faljen e xhenazes së tij. Varri i tij ishte i ngushtë dhe më vonë u zgjerua për të”. [301] Transmeton Nesaiu.

Vendbanimi i shpirtrave

Ibën El Kajimi është marrë me këtë temë në një kapitull të veçantë, në të cilin ai ka përmendur mendime të ndryshme të dijetarëve lidhur me vendbanimin e shpirtrave. Duke përmendur pozicionin më të saktë, ai shpjegon: “Thuhet se banesat e shpirtrave në jetën e varrit në el-berzah janë të ndryshme. Disa prej tyre janë në majat më të larta të qiejve, si për shembull shpirtrat e profetëve. Statuti i tyre gjithashtu ndryshon, siç është transmetuar nga Profeti (a.s.) gjatë natës së Israsë.

Disa shpirtra janë në formën e zogjve jeshilë, të cilët sodisin lirisht në xhenet.[302] Ata janë shpirtrat e disa prej dëshmorëve, por jo e të gjithëve prej tyre. Shpirtrat e disa shehidëve janë ndaluar prej hyrjes në xhenet, për shkak të borxheve që mund të kenë pasur apo për gjëra të tjera të ngjashme. Kjo mbështetet në transmetimin e Ibën Hanbelit në librin e tij “El Musned” prej Muhamed ibën Abdullah ibën Xhahshit, se një burrë ka shkuar tek Profeti (a.s.) dhe e ka pyetur: “O i Dërguar i Allahut! Çfarë do të kem si shpërblim nëse vritem për hir të Allahut?” Profeti (a.s.) i është përgjigjur: “Xhenetin”. Por kur burri u bë gati për tu larguar, Profeti ka shtuar: “Vetëm nëse ti nuk ke borxhe për të shlyer. Xhebraili më informoi rreth kësaj tani”.[303] Disa shpirtra do të lihen jashtë portës së xhenetit, në pajtim me hadithin e mëposhtëm: “Kam parë shokun tuaj të mbyllur jashtë portës së xhenetit”.[304] Shpirtra të tjerë janë kufizuar në varret e tyre, siç është e qartë prej hadithit të dëshmorit që kishte vjedhur një mantel[305] dhe kur ai ishte vrarë, njerëzit thanë: “Uruar i qoftë xheneti!” Profeti (a.s.) ka thënë: “Për Zotin, manteli që ai vodhi bëri që mbi varrin e tij të flakërojë një zjarr”.[306]

Vendbanimi i disa shpirtrave të tjerë është tek porta e xhenetit, siç u përshkrua në hadithin e Ibën Abasit: “Banesa e dëshmorëve është një kube e gjelbërt mbi një lum të ndritshëm pranë derës së xhenetit. Furnizimi i tyre u vjen nga xheneti mëngjes dhe mbrëmje”.[307] Transmeton Ahmedi.

Kjo nuk nënkupton se Xhafer ibën Ebi Talib, duart e të cilit ishin transformuar në krahë dhe me këta ai mund të fluturonte ku kishte dëshirë nëpër xhenet.

Të tjerë qëndrojnë të kufizuar në tokë, sepse shpirtrat e tyre nuk mund të ngrihen në qiell. Në të vërtetë shpirtrat tokësorë, të cilët nuk përzihen me shpirtrat e qiellit po ashtu ata nuk përziheshin me ta edhe gjatë qëndrimit të tyre të përkohëshëm në tokë. Shpirti tokësor është ai që është larguar nga Zoti i tij, neglizhues ndaj përkujtimit të Tij dhe i pakujdesshëm në kërkimin e kënaqësisë së Tij. Pas ndarjes prej trupit të tij, ai nuk mund të shkojë asgjëkundi, por qëndron këtu. Në anën tjetër, shpirti qiellor në këtë jetë kapet pas dashurisë së Allahut dhe përmendjes pas tij. Ai e kërkon kënaqësinë dhe afërsinë vetëm prej Tij. Pas ndarjes nga trupi i tij, ai u bashkohet shpirtrave të afërt qiellorë. Në berzah [308] dhe në Ditën e Gjykimit njeriu do të jetë me ata që ka dashur. Allahu do t’i bashkojë disa shpirtra me disa të tjerë në banesën e berzahut dhe në Ditën e Ringjalljes do t’i vendosë shpirtrat besimtarë me shpirtrat e tjerë të kulluar. Pas ndarjes nga trupi, shpirti u bashkohet shpirtrave të tjerë, që janë të ngjashëm në natyrën dhe veprat e tyre.

Disa shpirtra do të hidhen në një furrë bashkë me imoralët dhe imoralet. Shpirtra të tjerë do të jenë në një lum gjaku, duke mbijetuar në të dhe duke kapërcyer mbi shkëmbinj. Dy kategoritë e shpirtrave – të bekuarit dhe të mallkuarit – nuk ndajnë të njëjtën strehë, sepse atje ka shpirtra që banojnë në majat më të larta të qiejve, ndërsa të tjerët poshtë, që nënkuptohen shpirtrat tokësorë, të cilët nuk mund të ngrihen mbi tokë. Kur dikush i mendon thellë e me kujdes hadithet që flasin mbi këtë temë, ai mund ta gjejë lehtësisht arsyen për këtë. Nuk ekziston asnjë mosmarrëveshje në traditën e vërtetë profetike mbi këtë temë. Në fakt të gjitha ato janë të vërteta dhe secila mbështet tjetrën. Është e rëndësishme të kuptosh shpirtin; të vlerësosh thelbin e tij dhe ligjet që e udhëheqin funksionin e tij. Në të vërtetë shpirti është diçka tërësisht e ndryshme nga trupi. Ai ndodhet në xhenet, por në të njëjtën kohë është i lidhur me varrin dhe trupin në të. Shpirti është gjëja më e shpejtë në lëvizje, në ngjitje ose në zbritjen prej njërit vend në tjetrin. Shpirtrat ndahen në disa kategori të ndryshme. Ka nga ata që janë të lirë për të livizur dhe të tjerë janë të kufizuar. Ka prej tyre që janë qiellorë dhe të tjerë që janë tokësorë. Pas ndarjes prej trupave, shpirtrat provojnë shëndet, sëmundje dhe hidhërim, siç mund të përjetojnë dhe gjendje gëzimi, rehatie dhe lumturie. Kur bashkohet shpirti i mëkatarit me trupin, dhimbja bëhet më e madhe e po ashtu edhe kënaqësia dhe lumturia, kur bëhet fjalë për shpirtin e besimtarit.

Në të vërtetë fenomeni i bashkimit të shpirtit me trupin, për të cilin po flasim i ngjason shumë gjendjes së trupit kur ka qenë në mitrën e nënës. Po ashtu, situata e tij pas ndarjes prej trupit është e ngjashme me trupin e fëmijës kur del jashtë mitrës në këtë botë. Ka katër vendbanime të shpirtrave dhe secili është më i madh dhe më i gjerë se ai i mëparshmi.

Strehimi i parë i shpirtit është mitra e nënës, ku ka kufizim, ngjeshje, izolim dhe tre shtresat e errësirës. Banesa e dytë është banimi tokësor, ku ai rritet, bën punë të mira për suksesin apo të këqija për të dështuar përfundimisht. Vendqëndrimi i tretë është banesa e berzahut, e cila është më e gjerë dhe më e madhe se banesa e kësaj bote. Vendbanimi i katërt është banesa e përjetësisë, xheneti ose xhehenemi. Nuk ka asnjë vendbanim tjetër pas këtij. Allahu i ka mundësuar shpirtit të kalojë nëpër këto vendbanime në etapa, derisa të arrijë vendbanimin më të përshtatshëm për të, një vendbanim që vetëm ai e meriton dhe për të cilin është i përshtatshëm, sepse ky vendbanim është krijuar për të dhe shpirtit i është dhënë aftësia për të kryer veprat që e drejtojnë atë saktësisht tek kjo banesë.

Në çdo vendbanim shpirti gëzon një statut dhe një pozitë të veçantë, të cilat ndryshojnë nga njëri tek tjetri. I Madhëruar është Krijuesi dhe Shpikësi i shpirtit, i Cili i dha jetë, i mundësoi atij të vdesë, e bën të lumtur apo i nënshtron dhimbjen dhe hidhërimin. I Bekuar është Ai, që përcaktoi për të nivele të ndryshme suksesi dhe dështimi dhe i dalloi ata prej gradave të ndryshme në pajtim me diturinë e tyre, shfaqjen, aftësitë dhe moralin e tyre. Kushdo që e kupton mirë dhe e vlerëson këtë nuk mund të bëjë gjë tjetër, veçse të dëshmojë faktin se nuk ka zot tjetër përveç Allahut, i Cili nuk ka asnjë rival. Vetëm Atij i përkasin të gjithë pushtetet, lutjet dhe çdo gjë e mirë. Vetëm tek Ai kthehen të gjitha çështjet për t’u gjykuar. Atij i përket fuqia absolute dhe i gjithë zotërimi, pushteti, nderi dhe dituria. Ai është i përsosur dhe larg të metave. Ai është njohur përmes dëshmisë së profetëve dhe të dërguarve të tij të besueshëm. S’ka dyshim se ata erdhën me të vërtetën. Arsyeja e dëshmon besueshmërinë e tyre, natyra e mbështet dhe e konfirmon atë. Çdo gjë që e kundërshton këtë është dëshmi e pavërtetë.

 

---

[1] Hadith Munker – i huaj, i refuzuar. “Et Targib” 1946.

[2] Hadith Sahih. “El irva” 682, “Et Targib” 3333. E ka nxjerrë Tirmidhiu 2460, Ibën Maxheh 4258, Ibën Hibani 2509, 2562, El Hakim 4/321, Ibën Asakir 9/391, 14/64.

[3] Hadith Daif. “Ed Daife” 965.  Tefsiri Taberiut 8/20, Ibën Ebi Shejbe 8/126-127, El Hakim 4/311.

[4] Buhariu 6351, Muslimi 6755, Ebu Daudi 3108, 3109, Tirmidhiu 971, Nesai 1820, Ibën Maxheh 4265, Bejhakiu 3/377, Ahmedi 3/101, 104, 171, 195, 208, 247, 281.

[5] Hadith Sahih. “Ahkamul Xhenaiz” 1/4. E ka nxjerrë el Hakim 1/489, Ahmedi 6/339.

[6] Hadith Sahih. “Muhtesar el Uluu” 119/80, “Edh Dhilal” 388. E ka nxjerrë Tirmidhiu 3235.

[7] Maliku 1297.

[8] Hadith Sahih Ligajrihi. “El Mishkat” 5285, “Et Targib” 3363, “Sahihul Xhami” 3297. E ka nxjerrë Tirmidhiu 2330, Ahmedi 4/188, 190, 5/40, 43.

[9] Hadith Sahih Ligajrihi. “Et targib” 3361. E ka nxjerrë Ahmedi 2/161, 235, 403, 472, 6/459.

[10] Hadith Sahih. “Es Sahiha” 1334. E ka nxjerrë Ahmedi 3/120, 123, 230, 257, Ibën Ebi Asim në “Es Suneh” 347-353.

[11] Muslimi 7158, 7159.

[12] Muslimi 7161, me fjalën “rob” në vend të “çdonjëri”.

[13] Hadith Hasen. “Es Sahiha” 1051. E ka nxjerrë Tirmidhiu 983, Ibën Maxheh 4261, Ibën Ebi Dunja në “El Muhtedarin” 5/1-2, dhe në “Husnu edh Dhann” 1/186.

[14] Muslimi 2126, Ebu Daudi 3115, Tirmidhiu 977, Nesai 1824, Ibën Maxheh 1447, Maliku 1/236, Ahmedi 6/291, 306.

[15] Muslimi 2127, Ebu Daudi 3118, Ibën Maxheh 1454, Ahmedi 4/25, 6/297.

[16] Muslimi 2120, Ebu Daudi 3117, Tirmidhiu 976, Nesai 1825, Ibën Maxheh 1445.

[17] Hadith Hasen. “El Irva” 687. E ka nxjerrë Ebu Daudi 3116, El Hakim 1/351, Ahmedi 5/233.

[18] Hadith Mursel. “El Irva” 689. E ka nxjerrë El Hakim 1/353-354, Bejhakiu 3/384.

[19] Ahmedi 6/461 me shprehjen: “vendosi dorën nën faqen e saj.”

[20] Surja 36 e Kuranit

[21] Hadith Daif. “Et Targib” 878, 884, “El Irva” 688. E ka nxjerrë Ebu Daudi 3121 vetëm pjesën e fundit të tij, Ibën Maxheh 1448, Ahmedi 5/26, 27, El Hakim 1/565, Bejhakiu 3/383.

[22] Hadith Daif. “El Irva” 3/151-152. E ka nxjerrë Ahmedi 4/105.

[23] Hadith Daif. “El Irva” 3/152. E ka nxjerrë Ebu Nuajm në “Ahbar Asbehan” 1/188.

[24] Muslimi 2127, Ebu Daudi 3118, Ibën Maxheh 1454.

[25] Buhariu 5814, Muslimi 2180, Ebu Daudi 3120.

[26] Kjo ka rdhur në Hadith Daif. “El Irva” 693. E ka nxjerrë Ahmedi 6/43, 55, 206, Ebu Daudi 3163, Tirmidhiu 989, El Hakim 1/361, Bejhakiu 3/361, Tajalisi 1415.

[27] Ahmedi 22902.

[28] Vdekjen e njeriut e konfirmon mjeku specialist ose ndonjë individ tjetër që ka njohuri në fushën e mjekësisë, i cili di të diferencojë rastet kur kemi gjendje të fikti, asfiksi apo vdekje.

[29] Hadith Daif. “Ed Daife” 3232, “El Mishkat” 1625, “Daiful Xhami” 2099. E ka nxjerrë Ebu Daudi 3159, Bejhakiu 3/386.

[30] Hadith Daif. “El Mishkat” 605, “Daiful Xhami” 2563, 6181. E ka nxjerrë Tirmidhiu 171, 1075, Ibën Maxheh 1486, Ahmedi 1/105.

[31] Hadith Sahih. “El Mishkat” 2915, “Et Targib” 1811, “Sahihul Xhami” 6779. E ka nxjerrë Tirmidhiu 1078, Ibën Maxheh 2413, Ahmedi 2/440, 475.

[32] Buhariu 2387, Ibën Maxheh 2411 vetëm pjesën e dytë të tij, Ahmedi 8378, Bejhakiu 5/354.

[33] Hadith Daif. “Ed Daife” 5338, “Et Targib” 1129. E ka nxjerrë Ahmedi 1/197-198.

[34] Buhariu 6731.

[35] Ebu Seleme ishte burri i saj. (Shënim i redaktorit).

[36] Muslimi 2124, Ahmedi 4/27, 6/88.

[37] Hadith Hasen. “Es Sahiha” 1408, “Et Targib” 2012. E ka nxjerrë Tirmidhiu 1021, Bejhakiu 4/68, Ibën Hibani 726.

[38] Buhariu 6424, Ahmedi 9024.

[39] Ether Daif. “Et Targib” 2047.

[40] Buhariu 1245, 1333, Muslimi 2201, 2202, Ebu Daudi 3204, Nesai 1970, 1979, Maliku 1/226,227, Ahmedi 2/281, 438, 439.

[41] Buhariu 3757, Ahmedi 1/205, 6/59.

[42] Hadith Hasen. “Et Targib” 3531, “Sahihul Xhami” 6911. E ka nxjerrë Tirmidhiu 96, Ibën Maxheh 1476, Ahmedi 5/385, 406, Bejhakiu 4/74.

[43] Buhariu 1304, Muslimi 2134.

[44] Buhariu 1303, Muslimi 5979, Ebu Daudi 3126, Ibën Maxheh 1589, Ahmedi 3/194.

[45] Buhariu 1284, 5655, 6602, 6655, 7377, 7448, Muslimi 2132, Ebu Daudi 3125, Nesai 1867, Ibën Maxheh 1588, Ahmedi 1/268, 273, 5/204, 206, 207, 6/3.

[46] Buhariu 1292, Muslimi 2139, 2142, Ebu Daudi 3219, Nesai 1847, 1852, Tirmidhiu 1002, Ibën Maxheh 1953.

[47] Buhariu 1291, Muslimi 2154, Tirmidhiu 1000, Ahmedi 2/61, 4/245, 252.

[48] Hadith Daif. “Ed Daife” 863, “Daiful Xhami” 1396. E ka nxjerrë Ahmedi 3/64, 165. Ndërsa Tirmidhiu nuk e ka përmendur këtë hadith.

[49] Buhariu 4267.

[50] Muslimi 2157, Tirmidhiu 1001.

[51] Apo një grua e marrë me qira për të vajtuar personin e vdekur

[52] Muslimi 2157, Ahmedi 5/342, 343.

[53] Buhariu 1306, Muslimi 2160, Nesai 4191, Ahmedi 3/197, 5/84, 85, 6/408.

[54] Hadith Hasen. “Es Sahiha” 427, “Et Targib” 3527, “Sahihul Xhami” 3801. E ka nxjerrë Ebu Bekër Shafiu në “Er Rubaijat” 2/22, Ed Dijaa në “El Muhtara” 1/131, el Hakim 4/40.

[55] Buhariu 1234, Muslimi 283.

[56] Hadith Sahih. “El Mishkat” 2947. E ka nxjerrë Ahmedi 3/197, Nesai 1852, Bejhakiu 4/62.

[57] Buhariu 313, 5342, Muslimi 3720, Ebu Daudi 2302, 2303, Nesai 3536, Ibën Maxheh 2087, Ahmedi 5/85, 6/408.

[58] Një lloj pluhuri kozmetik për lyerjen e syve.

[59] Hadith Sahih. “El Mishkat” 1739, “Sahihul Xhami” 1015. E ka nxjerrë Ebu Daudi 3132, Tirmidhiu 998, Ibën Maxheh 1610, Ahmedi 1/205, 6/270.

 

[60] Buhariu 1277, Ibën Maxheh 3555.

[61] Rrethinat e shenjta rreth Qabes në Mekë dhe xhamia e Profetit në Medine.

[62] Buhariu 1890.

[63] Hadith Daif. “El Irva” 1127, “El Mishkat” 2755, “Et Targib” 767. E ka nxjerrë Tajalisi 65, Bejhakiu 5/245, Darakutni 279-280.

[64] është një fatkeqësi, sepse njeriu e urren vdekjen e papritur, që e privon nga marrja e shpërblimit të vuajtjes gjatë sëmundjes, e cila shërben si pastrues mëkatesh dhe të jep një mundësi për t’u penduar dhe për të bërë vepra të mira.

[65] Hadith Sahih. “El Mishkat” 1611. E ka nxjerrë Ebu Daudi 3110.

[66] Buhariu 1248.

[67] Buhariu 1249, 7310, Muslimi 6642.

[68] Hadith Hasen Sahih. “Es Sahiha” 757, “El Mishkat” 5280. E ka nxjerrë Tirmidhiu 3550, Ibën Maxheh 4236, Ibën Hibani në 2/96, El Hakim 2/427,

[69] Buhariu 6512, 6513, Muslimi 2199, Nesai 1929, 1930.

[70] Ishte dora e Abdurrahman ibën Itab ibën Usejd (ka mundësi që ai është vrarë në luftë).

[71] Shehidi që vdes duke qenë xhunub: Sipas shkollës malikite nuk lahet, edhe sipas mendimit më të saktë të shkollës shafiite, po ashtu ky është mendimi i Muhamedit dhe Ebu Jusufit prej shkollës Hanefite. Argumenti për këtë është se Profeti (a.s.) nuk e lau Handhalen pasi ai ra dëshmor.

[72] Hadith Sahih. “El Irva” 3/64, “Ed Daife” nën hadithin nr. 1229, “Ahkamul Xhenaiz” 54. E ka nxjerrë Ahmedi 3/299, Ebu Daudi 3138, 3139, Nesai , Ibën Maxheh 1514, Bejhakiu 4/34, Ibën Xharudi 270.

[73] Sëmundje e rëndë, që shkaktohet nga mahisja e cipës së mushkërive dhe që shoqërohet me dhembje në kraharor e në brinjë. (Shënim i redaktorit).

[74] Hadith Sahih. “El Mishkat” 1561, “Et Targib” 1398. E ka nxjerrë Ebu Daudi 3111, Ibën Maxheh 2803, Ahmedi 5/446.

[75] Muslimi 4918.

[76] Hadith Sahih. “El Irva” 708, “El Mishkat” 3529, “Et Targib” 1411. E ka nxjerrë Ebu Daudi 4772, Tirmidhiu 1421, Nesai 4087, Bejhakiu 8/187, Ahmedi 1/190, 2/221, 223.

[77] Hadith Sahih. “Es Sahiha” 161, “El Irva” 717. E ka nxjerrë Ebu Daudi 3214, Nesai 2006, Ibën Sead në “Et Tabekat” 1/123, Ibën Ebi Shejbe 4/95, Tajalisi 120, Bejhakiu 3/398, Ahmedi 1/97, 131.

[78] Shafiu thotë se është më mirë për të larë trupin e të ndjerit duke i veshur një këmishë, me kusht që të lejojë depërtimin e ujit në trup. Profeti (a.s.) është larë në këtë mënyrë, por është vepruar vetëm në rastin e tij. Praktika e zakonshme ka qenë që të mbuloheshin pjesët e turpshme (aureti) dhe të lahej trupi.

[79] Hadith Meudu – i trilluar. “Ed Daife” 4395, “Daiful Xhami” 4951. E ka nxjerrë Ibën Maxheh 1461.

[80] Buhariu 167, 1255, 1256, Muslimi 2172, Ebu Daudi 3145, Tirmidhiu 990, Nesai 1883, Ibën Maxheh 1459, Ahmedi 6/408.

[81] Buhariu 1253, 1254, 1258, 1260, muslimi 2165, 2168, 2170, Ebu Daudi 3142, 3146, Nesai 1880, 1885, Ibën Maxheh 1458, 1459.

[82] Ibën Abdul Berri thotë: “Unë nuk di të ketë këshilluar ndonjë për të larë më shumë se shtatë herë”. Ahmedi dhe Ibën Mundhiri nuk e pëlqejnë larjen mbi shtatë herë.

[83] Buhariu 1260, Muslimi 2166, 2168, 2169, Ebu Daudi 3143, Nesai 1890, Tirmidhiu 990.

[84] Muslimi 2171.

[85] Hadith Sahih. “Sahihul Xhami” 278. E ka nxjerrë El Hakim 1/506, Bejhakiu 3/405, Ahmedi 14013..

[86] Ky është mendimi i Hanefive, Shafive dhe Malikut.

[87] Buhariu 1253, 1254, 1258, 1260, Muslimi 2165, Ebu Daudi 3142, 3146, Nesai 1880, 1885, Ibën Maxheh 1458, Ahmedi 5/84, 85, 6/407, 408.

[88] Hadith Sahih. Nxjerrja e tij është përmendur më parë.

[89] Auret quhen ato pjesë të trupit që duhen mbuluar. Një burrë duhet të mbulojë pjesën e përparme dhe të pasme të pjesëve të legenit. Ka një mosmarrëveshje rreth kërthizës, kofshëve dhe gjunjëve. Megjithatë nuk ka ndonjë mosmarrëveshje në lidhje me auretin e grave. I tërë trupi i saj është auret dhe duhet të mbulohet, me përjashtim të duarve dhe fytyrës.

[90] Ibën Hazmi mendon se nëse një burrë vdes mes grave dhe nuk ka asnjë burrë apo nëse një grua vdes mes burrave dhe nuk ka asnjë grua, atëherë gratë mund ta lajnë burrin dhe burrat mund ta lajnë gruan duke mbuluar trupat e tyre me një rrobë të trashë. I hidhet ujë në të gjithë trupin, pa ndonjë kontakt trupor. Ai është i mendimit se tejemumi nuk mund të jepet në vend të ujit, me përjashtim kur nuk ka ujë.

[91] Hadith Hasen. “Ahkamul Xhenaiz” f.49-50. E ka nxjerrë Ebu Daudi 3141, Ibën Maxheh 1464.

[92] Kjo ka ardhur në hadith Hasen. “El Irva” 701. E ka nxjerrë El Hakim 3/163-164, Bejhakiu 3/396-397.

[93] Hadith Hasen. “El Irva” 700. E ka nxjerrë Ibën Maxheh 1465, Ahmedi 6/228, Darakutni 192, Darimi 1/37-38, Bejhakiu 3/396.

[94] Idhkhir i përdorur në origjinal në gjuhën arabe është një lloj bari me erë të mirë që përdoret edhe për të mbuluar çatitë.

[95] Buhariu 1276, 3897, 3914, Muslimi 2174, Ebu Daudi 2876, Tirmidhiu 3853, Nesai 1902.

[96] Hadith Sahih. “Es Sahiha” 1425. E ka nxjerrë Tirmidhiu 995, Ibën Maxheh 1474.

[97] Hadith Sahih. “El Mishkat” 1638. E ka nxjerrë Ebu Daudi 3878, 4061, Tirmidhiu 994, Ahmedi 1/247, 274, 328, 5/10, 12, 13, El Hakim 1/506.

[98] Hadith Sahih. U përmend më sipër.

[99] Buhariu 1273, Muslimi 2176, Ebu Daudi 3151, Tirmidhiu 996, Ibën Maxheh 1469.

[100] Personi që është veshur me ihram gjatë kohës që kryen haxhin. (Shënim i redaktorit).

[101] Telbija është lutja e shqiptuar gjatë haxhit nga haxhilerët.

[102] Buhariu 1265, 1266, 1268, 1850, Muslimi 2884, Ebu Daudi 3239, 3240, Nesai 2855, 5437.

[103] Hadith Daif. “El Mishkat” 1639, “Daiful Xhami” 6247. E ka nxjerrë Ebu Daudi 3154, Bejhakiu 3/403.

[104] Hadith Sahih. “Sifatul Fetva” f. 90. E ka nxjerrë Tirmidhiu 1720, Ibën Maxheh 3595.

[105] Hadith Sahih. Nxjerrja e tij është përmendur më parë.

[106] Buhariu 6731, Muslimi 4133.

[107] Një njësi matëse, një e gjashtëmbëdhjeta e një derhemi. Thuhet se vepra e njeriut materializohet në madhësinë e malit të sipërpërmendur, duke peshuar shumë në peshoren e veprave të njeriut.

[108] Buhariu 11325, Muslimi 2189, 2190, Ebu Daudi 3168, Tirmidhiu 1040, Nesai 1940, 1997.

[109] Kjo vërteton se një person nuk ka nevojë të marrë lejen e familjes së të ndjerit për t’u larguar pas shoqërimit të varrimit.

[110] Muslimi 2192, Ebu Daudi 3169.

[111] Hadith Sahih. Nxjerrja e tij është përmendur më parë.

[112] Buhariu 1245, 1333, Muslimi 2201, Ebu Daudi 3204, Nesai 1970, 1979, Tirmidhiu 1039, Ibën Maxheh 1534.

[113] Ebu Hanife dhe Maliku nuk i konsiderojnë ato si dy kërkesat themelore të faljes së xhenazes.

[114] Sipas shumicës së dijetarëve, leximi i Fatihasë, dërgimi i salavateve për Profetin (a.s.), lutja për të ndjerin dhe dhënia e selamit janë sunete. Në rastin e imamit është sunet që ai të shqiptojë me zë tekbirin fillestar dhe dhënien e selamit, me qëllim kumunikimin e tyre për personat që falen bashkë me të.

[115] Hadith Sahih. “El Irva” 734, “Ahkamul Xhenaiz” 121. E ka nxjerrë Shafiu 1/214-215, Bejhakiu 4/39.

[116] Buhariu 1335, Ebu Daudi 3198, Bejhakiu 4/38.

[117] Hadith Sahih. Nxjerrja e tij është përmendur më parë.

[118] Hadith Sahih. Nxjerrja e tij është përmendur më parë.

[119] Buhariu 3370, 4797, 6357, Muslimi 906, 907, Ebu Daudi 976, Tirmidhiu 483, Nesai 1286, Ibën Maxheh 904.

[120] Hadith Hasen. “El Irva” 732. E ka nxjerrë Ebu Daudi 3199, Ibën Maxheh 1497, Bejhakiu 4/40.

[121] Hadith Daif. “El Mishkat” 1688. E ka nxjerrë Ebu Daudi 3200.

[122] Hadith Sahih. “El Mishkat” 1677, “Ehkamul Xhenaiz” 125. E ka nxjerrë Ebu Daudi 3202, Ibën Maxheh 1499.

[123] Muslimi 2229, Tirmidhiu 1025, Nesai 62, 1982, 1983.

[124] Hadith Sahih. “El Mishkat” 1675, “Ahkamul Xhenaiz” 124. E ka nxjerrë Ebu Daudi 3201, Tirmidhiu 1024, Ibën Maxheh 1498, El Hakim 1/511, Ibën Hibani 757, Ahmedi 2/368.

[125] Buhariu e ka përmendur Mualak (pa sened) në kapitullin e  xhenazes, tema nr. 65, si fjalë e Hasenit, Bejhakiu 4/10 nga Ebu Hureja.

[126] Hadith Hasen. “Ahkamul Xhenaiz” 126, “Er raudu en Nadir” 369. Ahmedi 4/383, Ibën Maxheh 1503, Bejhakiu 4/43.

[127] Pjesë e hadithit Sahih të Ebu Hurejrës, i nxjerrë më parë. “El Mishkat” 1675.

[128] Transmetim Hasen. “Ahkamul Xhenaiz” 127. E ka nxjerrë Bejhakiu 4/43.

[129] Hadith Sahih. “Ahkamul Xhenaiz” 109. E ka nxjerrë Ebu daudi 3194, 3195, Tirmidhiu 1035, Ibën Maxheh 1493, Tahaviu 1/283, Bejhakiu 4/32, Tajalisi 2149, Ahmedi 3/118, 204.

[130] Hadith Sahih. “Ahkamul Xhenaiz” 103. E ka nxjerrë Nesai 1978, Ibën Xharudi 267, 268, Darakutni 194, Bejhakiu 4/33.

[131] Minimumi i personave për një rresht është dy.

[132] Hadith Daif, por meukuf është Hasen. “Ahkamul Xhenaiz” 100. E ka nxjerrë Ebu Daudi 3166, Tirmidhiu 1028, Ibën Maxheh 1490, El Hakim 1/362, 363, Bejhakiu 4/30, Ahmedi 4/79.

[133] Muslimi 2195, Tirmidhiu 1029, Nesai 1990, 1991, Bejhakiu 4/30, Ahmedi 6/32, 40, 97, 231.

[134] Muslimi 2196, Ebu Daudi 3170, Ibën Maxheh 1489, Bejhakiu 4/30, Ahmedi 1/277-278.

[135] Hadith Sahih. “El Irva” 716, 740. E ka nxjerrë Ebu Daudi 3180, Tirmidhiu 1031, el Hakim 1/508, Bejhakiu 4/8, Tajalisi 701, 702, Ahmedi 5/247, 248-249, 252, Ibën Ebi Shejbe 4/124.

[136] Hadith Sahih. Njësoj si nxjerrja e hadithit të mësipërm.

 

[137] Hadith Sahih. “El Irva”1707, “Ahkamul Xhenaiz” 81. E ka nxjerrë Tirmidhiu 1032, Ibën Maxheh 1508, 2750, Ibën Hiban 1123, el Hakim 4/349, Bejhakiu 4/8, 8-9.

[138] Buhariu 1343, Ebu Daudi 3138, 3139, Nesai, Ibën maxheh 1514, Bejhakiu 4/34, Ibën Xharudi 270.

[139] Hadith Hasen. “Ahkamul Xhenaiz” 55. E ka nxjerrë Ebu Daudi 3135, Tirmidhiu 1016.

[140] Buhariu 1344, 3596, 4042, 4085, 6426, 6590, Muslimi 5932, 5933, Ebu Daudi 3223, 3224, Nesai 1954. Periudha kohore e përmendur “tetë vjet” është tek Ebu Daudi 3224.

[141] Hadith Daif. Bejhakiu 4/12.

[142] Buhariu 6820, Muslimi 4396, Tirmidhiu 1429, Bejhakiu 8/218. Në transmetimin e Tirmidhiut thuhet që Pejgamberi a.s. nuk ja fali xhenazenë atij, por kjo është Shadh – në kundërshtim me transmetimet e sakta. “El Irva” 7/353.

[143] Hadith Sahih. Nxjerrja e tij është përmendur më parë.

[144] Hadith Daif. “El Irva” 726, “El Mishkat” 4011, “Et Targib” 842, “Ahkamul Xhenaiz” 79, “Daiful Xhami” 3481. E ka nxjerrë Ebu Daudi 2710, Nesai 1959, Ibën Maxheh 2848, El Hakim 2/127, Bejhakiu 9/101, Maliku 867, Ahmedi 5/192.

[145] Në rastin e Li’an, kur në mungesë të fakteve të ndonjërit prej bashkëshortëve për imoralitet, të dy burrë dhe grua u kërkohet të betohen se ai apo ajo po tregon të vërtetën apo qofshin të mallkuar nga Allahu nëse gënjejnë.

[146] Varrezë e njohur në Medine, ku pjesa më e madhe e shokëve të Profetit (a.s.) janë varrosur atje.

[147] Kjo fjalë e Profetit (a.s.) argumenton lejimin e përsëritjes së namazit të xhenazes për një person që e ka humbur faljen e namazit të xhenazes ndaj një personi tjetër.

[148] Hadith Sahih. “El Irva” 3/184-185, “Ahkamul Xhenaiz” 88. E ka nxjerrë Nesai 2022, Ibën Maxheh 1528, Ibën Ebi Shejbe 4/149, Ibën Hibani 759, Bejhakiu 4/48, Ahmedi 4/388.

[149] Muslimi 2247, 2248, Ebu Daudi 3229, Tirmidhiu 1050, 1051, Nesai 759.

[150] Hadith Sahih. “Tahdhirus Saxhid” 26. E ka nxjerrë Ibën Huzejme 1/92, Ibën Hibani 340, 341, Ibën Ebi Shejbe 4/140 (botimi Indisë), Ahmedi 3844, 4143, Taberani në “El Kebir” 3/77.

[151] Hadith Sahih. Nxjerrja e tij është përmendur më parë.

[152] Muslimi 2249.

[153] Transmetime të sakta. “Eth Themerul Mustetab” 765. I ka nxjerrë Seid ibën Mensur , Ibën Ebi Shjebe.

[154] Hadith Hasen. “Es Sahiha” 2351, “Eth Themerul Mustetab” 766. E ka nxjerrë Ebu Daudi 3190, Ibën Maxheh 1517, Tahaviu 1/284, Ibën Udej 2/198, Bejhakiu 4/52, Abdurrazaku 6579, Ibën Ebi Shejbe 3/364-365, Tajalisi 1/165, Ahmed 2/444, 455.

[155] Hadith Sahih. “El Irva” 1/320. E ka nxjerrë Ebu Daudi 492, Tirmidhiu , Ibën Maxheh 745, Darimi 1/323, el Hakim 1/251, Bejhakiu 2/434, 435, Ahmedi 3/83, 96.

[156] Muslimi 2249, 2250, 2251, Tirmidhiu 1033, Nesai 1966, 1967.

[157] Hadith Daif. “Ed Daife” 4530, “Ahkamul Xhenaiz” 121, “Daiful Xhami” 5328. E ka nxjerrë Ibën Maxheh 1478.

[158] Hadith Sahih. “Sahihul Xhami” 4109, “Ahkamul Xhenaiz” 66. E ka nxjerrë Ibën Ebi Shejbe 4/73, Buhariu në “El Edeb el Mufrad” f. 75, Ibën Hibani 709, Tajalisi 1/224, Ahmedi 3/27, 32, 48.

[159] Buhariu 1315, Muslimi 2183, 2185, Ebu Daudi 3181, Nesai 1909, Tirmidhiu 1015, Ibën maxheh 1477.

[160] Hadith Sahih. “Et Targib” 3510, “Ahkamul Xhenaiz” 72. E ka nxjerrë Ebu Daudi 3182, Nesai 1912, 1913, Tahaviu 1/276, El Hakim 1/255, Bejhakiu 4/22, Tajalisi 883, Ahmedi 5/36-38.

[161] Hadith Sahih. “El Irva” 3/188. E ka nxjerrë Ebu Daudi 3179, Tirmidhiu 1007, 1008, Ibën Maxheh 1482, Ahmedi 2/122.

[162] Është përmendur më parë.

[163] Bejhakiu 4/25.

[164] Hadith Sahih. “”Ahkamul Xhenaiz” 75. E ka nxjerrë Ebu Daudi 3177, El Hakim 1/355, Bejhakiu 4/23.

[165] Hadith Sahih. “Ahkamul Xhenaiz” 40. E ka nxjerrë Tirmidhiu 1014, Bejhakiu 4/22-23, Tajalisi 760-761, Ahmedi 5/98-99, 102.

[166] Është përmendur më sipër.

[167] Bejhakiu 4/74.

[168] Bejhakiu 3/395.

[169] Hadith Hasen. “Ahkamul Xhenaiz” 8-9. E ka nxjerrë Ibën Maxheh 1487, Ahmedi 4/397, Bejhakiu 3/395.

[170] Hadith Daif. “l Mishkat” 1706, “Ahkamul Xhenaiz” 142. E ka nxjerrë Tirmidhiu 1057, Bejhakiu 4/55.

[171] Buhariu 1310, Muslimi 2218, Nesai 1913, 1916, 1997, Tirmidhiu 1043, el Hakim 1/308.

[172] Buhariu 1309, el Hakim 1319, Bejhakiu 4/26.

[173] Hadith Sahih. “Ahkamul Xhenaiz” 78. E ka nxjerrë Ahmedi 627, Tahaviu 1/282.

[174] Muslimi 2227, Ebu Daudi 3175, Tirmidhiu 1044, Nesai 1998, 1999, Ibën Maxheh 1544.

[175] Muttefekun alejhi. Është përmendur më sipër.

[176] Buhariu 1307, 1308, Muslimi 2214, Ebu Daudi 3172, tirmidhiu 1042, Nesai 1914, 1915, Ibën Maxheh 1542.

[177] Një qytet në Siri.

[178] Buhariu 1312, Muslimi 2222, Nesai 1920.

[179] Buhariu 1313.

[180] Ahmedi 6285, El Hakim 1320, Bejhakiu 4/27.

[181] Buhariu 313 me kuptikm të njëjtë, Muslimi 2164, Ibën Maxheh 1577.

[182] Hadith Daif. “Et Targib” 2076. E ka nxjerrë Nesai 1880, el Hakim 1382, 1383, Ahmedi 6286.

[183] Hadith Daif. “Ed Daife” 2742, “Et Targib” 2077, “Daiful Xhami” 773. E ka nxjerrë Ibën Maxheh 1578.

[184] Mursel: Transmetuar nga një pasardhës (tab’i) direkt nga Profeti (a.s.) pa përmendjen e ndonjë sahabi, i cili mund ta ketë dëgjuar atë direkt.

[185] Hadith Daif. “Ed Daife” 3603, “Daiful Xhami” 2987. E ka nxjerrë Ibën Maxheh 1587, El Hakim 1406, Bejhakiu 4/70.

[186] Kjo ka ardhur në hadith Daif, i cili është përmendur më sipër.

[187] Hadith Daif. Është përmendur më sipër.

[188] Muslimi 2182, Ebu Daudi 3148, Nesai 1894, 2013.

[189] Hadith Sahih. “Ahkamul Xhenaiz” 58, “Sahihul Xhami” 7268. E ka nxjerrë Ibën Maxheh 1521.

[190] Hadith Sahih. E ka nxjerrë Muslimi 1926, Ebu Daudi 3192, Nesai 559, 564, 2012, Tirmidhiu 1030, Ibën Maxheh 1519.

[191] Hadith Sahih. “El Mishkat” 1703, “El Irva” 743, “Sahihul Xhami” 202. E ka nxjerrë Tirmidhiu 1713, Nesai 2010, Ibën Maxheh 1560, Bejhakiu 4/34, Ahmedi 4/19.

[192] Hadith Hasen. “Ahkamul Xhenaiz” 144. E ka nxjerrë Ibën Maxheh 1557, Tahaviu 4/45, Ahmedi 3/99.

[193] Hadith Sahih. “Sahihul Xhami” 5489. E ka nxjerrë Ebu Daudi 3208, Nesai 2008, Tirmidhiu 1045, Ibën Maxheh 1554, Bejhakiu 3/408, Ahmedi 18382.

[194] Hadith Sahih. “Ahkamul Xhenaiz” 150. E ka nxjerrë Ebu Daudi 3211, Ibën Ebi Shejbe 4/130, Bejhakiu 4/54.

[195] Hadith Sahih. “El Irva” 747. E ka nxjerrë Ebu Daudi 3213, Tirmidhiu 1046, Ibën Maxheh 1550, Ibën Ebi Shejbe 4/131.

[196] Muslimi 2238, Tirmidhiu 1047, 1048, Nesai 2011.

[197] Hadith Sahih. “El Irva” 751. E ka nxjerrë Ibën Maxheh 1565, el Makdisi në “Es Sunen” 1/123.

[198] Hadith Daif Xhiden – shumë i dobët. “Ahkamul Xhenaiz” 153. E ka nxjerrë Ahmedi 5/254, Bejhakiu 3/409.

[199] Hadith Sahih. “El Mishkat” 133, “Et Targib” 3511, “Ahkamul Xhenaiz” 156, “Sahihul Xhami” 945, 4760. E ka nxjerrë Ebu Daudi 3221, el Hakim 1/370, Bejhakiu 4/56.

[200] Ether Daif. E ka nxjerrë Bejhakiu 4/38.

[201] Një të vdekuri që është në moshën madhore dhe jo për një fëmijë.

[202] Ether Munker – i huaj, i refuzuar, ndoshta edhe i trilluar si merfu edhe meukuf. “Ed Daife” 599, “El Irva” 3/204 (753).

[203] Hadith Munker, ndoshta edhe i trilluar. Shih nxjerrjen e hadithit para këtij.

[204] El Hafidhi në librin e tij “El-Talhis” ka thënë se zinxhiri i transmetuesve të këtij hadithi është i fortë. Diaja në librin e tij “El Ahkam” ka thënë gjithashtu se ky është hadith i vërtetë. Megjithatë në zinxhirin e këtyre transmetuesve ekziston një njeri i quajtur Asim ibën Abdullah, i cili është një transmetues i dobët.

[205] Në mesin e dijetarëve të hadithit ka mospajtim për këtë gjë. Shumë prej tyre nuk e lejojnë të vepruarit sipas haditheve të dobëta qoftë edhe në morale apo asketizëm. Prej atyre që e ndalojnë këtë gjë janë dy shejhat e hadithit, Buhariu dhe Muslimi, e të tjerë. Po kështu edhe shejh Albani nuk e lejon diçkla të tillë. Ndërsa të tjerë e lejojnë këtë gjë me disa kushte. (Verifikuesi Haditheve).

[206] Hadith Sahih. Është përmendur më sipër.

[207] Muslimi 2239, Ebu Daudi 3219, Nesai 2029.

[208] Muslimi 2240, Ebu Daudi 3218, Tirmidhiu 1049, Nesai 2030.

[209] Kjo ka ardhur në disa hadithe Muttefekun alejha; nga Buhariu, Muslimi e të tjerë. Do të përmenden më pas.

[210] Ky është një koleksion me vendime ligjore, të publikuara kur mbreti Dhahir vendosi të shkatërronte të gjitha ndërtimet në varreza. Kolektivisht dijetarët muslimanë të atëhershëm ishin në të njëjtin mendim dhe e përkrahën atë duke i thënë se të vepruarut në këtë mënyrë ishte e detyrueshme me ligj.

[211] Buhariu 1390, Bejhakiu 4/3.

[212] Hadith Hasen Sahih. “Ahkamul Xhenaiz” 155. E ka nxjerrë Ibën Maxheh 1561.

[213] Hadith Hasen. “Es Sahiha” 3060, “El Mishkat” 1711, “Ahkamul Xhenaiz” 155. E ka nxjerrë Ebu Daudi 3206, Bejhakiu 3/412.

[214] Buhariu 1374, Muslimi 7145, 7146, Ebu Daudi 3231, 4752, Nesai 2045, 2049.

[215] Sebtije (arabisht) një lloj këpucësh të lyera me lëvozhgën e një peme.

[216] Hadith Hasen. “El Irva” 760, “Ahkamul Xhenaiz” 136-137. E ka nxjerrë Buhariu në librin “El Edeb el Mufrad” 775, 829, Ebu Daudi 3230, Ibën Maxheh 1568, el Hakim 1/373, Bejhakiu 4/80, Ahmedi 5/224, Ibën Ebi Shejbe 4/170, Ibën Hibani 790, Taberani në “El Kebir” 1/62.

[217] Muslimi 5486, Ebu Daudi 4153.

[218] Buhariu 437, Muslimi 1185, Ebu Daudi 3227.

[219] Hadith Daif. “Ed Daife” 225, “El Irva” 761. E ka nxjerrë Ebu Daudi 3236, Nesai 2039, Tirmidhiu 1056, Ibën Ebi Shejbe 4/140, el Hakim 1/374, Bejhakiu 4/78, Tajalisi 1/171, Ahmedi 1/229, 287, 324, 337.

[220] Muslimi 1188.

[221] Muslimi 1186.

[222] Buhariu 427, 3873, Muslimi 1181, Nesai 703.

[223] Hadith Daif. U përmend më sipër.

[224] U përmend më sipër.

[225] Buhariu 1330, 4441, Muslimi 1184.

[226] Komentuesi mbi këtë ka thënë se kjo i referohet asaj që Buhariu ka transmetuar nga Ibën Abasi në lidhje me arsyen se përse njerëzit e Nuhut adhuronin idhujt. Ata ishin të njohur si Uedi, Seuai, Jaguthi, Ja’uki dhe Nesri. Këta ishin njerëz të devotshëm prej të cilëve ata bënë imazhe të ngjashme me ta, me qëllim kujtimin e tyre edhe pas vdekjes dhe imitimin e tyre. Për shkak të mungesës së dijes kjo u përhap mes njerëzve dhe djalli ua zbukuroi atyre adhururimin e imazheve të tilla. Më pas ata i nderonin skulpturat, i preknin dhe u luteshin për t’u sjellë bekime dhe ndërmejtësim. E njëjta gjë u bë edhe me varret e njerëzve të mirë. Kjo praktikë është filluar nga idhujtarët dhe pastaj ka kaluar tek çifutët dhe kristianët e më pas edhe tek muslimanët. Objekte të tilla janë njëlloj si dhe idhujt.

[227] Hadith Sahih. “Es Sahiha” 2436, “Ahkamul Xhenaiz” 203, “Sahihul Xhami” 7535. E ka nxjerrë Ebu Daudi 3222, Ahmedi 3/197, Bejhakiu 4/57.

[228] Hadith Daif. “El Mishkat” 1721. E ka nxjerrë Ahmedi 20931.

[229] Muslimi 2245, Ebu Daudi 3228, Nesai 2044, Ibën Maxheh 1566, Ahmedi 2/311, 389, 444, 528.

[230] Shih veprën e Shefiut “Al-Um”.

[231] Mekruh është e ndarë në mekruh tahrimi dhe kjo është afër të palejueshmes pa qenë faktikisht kështu dhe mekruh tenzih, e cila mbetet afër të lejueshmes, por përsëri nuk konsiderohet si e tillë.

[232] Muslimi 2242, Ebu Daudi 3226, Tirmidhiu 1052, Nesai 2027, 2028, Ahmedi 3/295, 332, 339, 6/299.

[233] Tirmidhiu 1052.

[234] Nesai 2027.

[235] Hadith Sahih. Nxjerrja e tij është përmendur më parë në këtë kapitull.

[236] Buhariu 218, 1361, 1378, 6052, Muslimi 675, Ebu Daudi 20, Tirmidhiu 70, Nesai 31, 2067, 2068, Ibën Maxheh 347.

[237] Ether me sened Sahih. “Ahkamul Xhenaiz” 203. E ka përmendur Buhariu Mualak në “kapitullin e xhenazes”, tema nr. 81.

[238] E ka përmendur Buhariu Mualak në “kapitullin e xhenazes”, tema nr. 81.

 

[239] Bejhakiu 4/59.

[240] Buhariu 1390.

[241] Hadith Sahih me dëshmuesit për të. “Ahkamul Xhenaiz” 137-138, “Tahdhirus Saxhid” 10. E ka nxjerrë Ibën Maxheh 1628, Ibën Sead 2/71, Ibën Udej 94/2.

[242] Buhariu 1393. Nesai 1936, Ahmedi 24296.

[243] Hadith Daif. “El Mishkat” 1678, “Et Targib” 2063, “Daiful Xhami” 739. E ka nxjerrë Ebu Daudi 4900, Tirmidhiu 1019, Bejhakiu 4/75.

[244] Buhariu 1367, Muslimi 2197, Nesai 1931.

[245] Buhariu 1270, 1350, 3008, 5795, Muslimi 6956, Nesai 1900, 1901, 2018.

[246] Trupi është zhvarrosur gjashtë muaj pas vdekjes së babait të tij.

[247] Buhariu 1350.

[248] Hadith Daif. “Ed Daife” 4736, “Daiful Xhami” 6082. E ka nxjerrë Ebu Daudi 3088.

[249] Hadith Sahih. “Ahkamul Xhenaiz” 14, “Sahihul Xhami” 249. E ka nxjerrë Nesai 2005, Ibën Maxheh 486, Ibën Hibani 196, Ahmedi 3/297, 380, Bejhakiu 4/57.

[250] Hadith Sahih. “Ahkamul Xhenaiz” 14, 138. E ka nxjerrë Nesai 2004, Ibën Maxheh 1516, Ahmedi 3/397-398.

[251] Hadith Sahih. “El Irva” 3/234, “El Mishkat” 1718, “Ahkamul Xhenaiz” 181. E ka nxjerrë Ibën Ebi Shejbe 4/140, Tirmidhiu 1055.

[252] Në lidhje me këtë shih “Fetava el Lexhne ed Daime” 2/50, 65, 71.

[253] Hadith Daif. “Ed Daife” 610, “El Irva” 764. E ka nxjerrë Ibën Maxheh 1601, Bejhakiu 4/59.

[254] Dijetarët përjashtojnë nga kjo listë gratë e bukura e të reja. Vetëm njerëzit e afërm të tyre mund t’i ngushëllojnë ato në raste fatkeqësish.

[255] Si koment të këtij hadithi, Nevaviu ka thënë: “Ky është një hadith mjaft i kuptueshëm. Ai përmban një numër të rëndësishëm parimesh të Islamit dhe nxit të jemi të duruar në përballimin e vështirësive në kohë të vështira. Kuptimi “Çfarë Allahu merr” është se çdo gjë i takon Allahut. Prandaj çfarë Ai merr, gjithashtu i përket Atij dhe askujt tjetri. Ai merr atë që e ka dhënë hua. Gjithçka që ne kemi është besimi. Prandaj ne duhet të jemi të duruar dhe të kënaqur me çdo gjë që bie mbi ne.

[256] Buhariu 1284, 5655, 6602, 6655, 7377, 7448, Muslimi 2132, Ebu Daudi 3125, Nesai 1867, Ibën Maxheh 1588.

[257] Ky është hadith i dobët. Transmetohet se djali i Muadhit ka vdekur dy vjet pas vdekjes së Profetit (a.s.).

[258] Hadith Meudu – i trilluar. “Ahkamul Xhenaiz” 255.

[259] Hadith Uahin – i shpërfillur, i dobët. “El Mishkat” 5972, “Ahkamul Xhenaiz” 165, 255.

[260] Mekruh tenzihi është shpjeguar më lart. Ajo nënkupton diçka që është e padëshirueshme, megjithëse është pranë të lejueshmes.

[261] Hadith Sahih. E ka nxjerrë Muslimi 2002, Nesai 1577, Ibën Maxheh 45. Shih “Es Sahiha” 2735, “El Irva” 608.

[262] Dukuri që shfaqen në vendin tonë, të cilat karakterizohen nga shpenzime të tepërta e të panevojshme. (Shënim i redaktorit).

[263] Muslimi 2257, 5086, 5175, 5177, Ebu Daudi 3698, Nesai 2031, 4441,5668, Ibën Maxheh 1572.

[264] Muslimi 2255, 2256, Ebu Daudi 3234, Nesai 2033, Ibën Maxheh 1572.

[265] Buhariu 3380, Muslimi 7389, 7390.

[266] Muslimi 2254, Nesai 2039, Ibën Maxheh 1547.

[267] Hadith Daif. “El Mishkat” 1765, “Ed Daife” 1147, “Ahkamul Xhenaiz” 197. E ka nxjerrë Tirmidhiu 1053, Ed Dajaa në “El Muhtara” 58/192.

[268] Muslimi 2252, Nesai 2038.

[269] Muslimi 2253, Nesai 2036, 3973, 3974.

[270] Hadith Sahih. “El Irva” 775 (3/233). E ka nxjerrë El Hakim 1/376, Bejhakiu 4/78.

[271] Buhariu 1252, 1283, 1302, 7154, Muslimi 2136, 2137, Ebu Daudi 3124, Tirmidhiu 988, Nesai 1868.

[272] Hadith Sahih. “Ahkamul Xhenaiz” 185, “El Irva” 774, “Sahihul Xhami 5109, “El Mishkat” 1770. E ka nxjerrë Tirmidhiu 1056, Ibën maxheh 1576, Bejhakiu 4/78, Ahmedi 2/337.

[273] Muslimi 4199, Ebu Daudi 2880, Tirmidhiu 1376, Nesai 3653, Ahmedi 2/372.

[274] Hadith Hasen. “El Irva” 6/29, “El Mishkat” 254, “Et Targib” 77, 112, “Sahihul Xhami” 2231. E ka nxjerrë Ibën Maxheh 242.

[275] Muslimi 2348, 6744, Nesai 2553, Ibën Maxheh 203.

[276] Hadith Hasen. Nxjerrja e tij është përmendur më parë.

[277] Hadith Sahih. Nxjerrja e tij është përmendur më parë.

[278] Muslimi 4195, Nesai 3654.

[279] Hadith Hasen me dëshmuesit. “Et Targib” 962. E ka nxjerrë Nesai 3664, 3665, 3666, Ibën Maxheh 3684, Ahmedi 5/85, 6/7.

[280] Nxjerrja e tij është përmendur më parë.

[281] Nxjerrja e tij është përmendur më parë.

[282] Muslimi 32 (në parathënien e tij).

[283] Hadith Sahih. “Sahihul Xhami” 1168, “Es Sahiha” 260, 3057. E ka nxjerrë Taberani në “El Eusat” 1/142, 2/270, Ibën Asakir 9/486, Ahmedi 3/428, 444.

[284] Hadith Sahih. U përmend më sipër.

[285] Buhariu 1382, Ibën Maxheh 1511.

[286] Buhariu 1381.

[287] Hadith Sahih. “El Mishkat” 3856.  E ka nxjerrë Ebu Daudi 2521, Bejhakiu 9/163.

[288] Muttefekun alejhi. Është përmendur më parë.

[289] Hadith Sahih. “Es Sahiha” 1391, “El Mishkat” 131, “Sahihul Xhami” 1675. E ka nxjerrë Ebu Daudi 4753, Tirmidhiu 1071 me kuptim të njëjtë.

[290] Buhariu 1338.

[291] Buhariu 1338.

[292] Buhariu 1338, Muslimi 7145.

[293] Muslimi 7142.

[294] Buhariu 1338, Muslimi 7145 Nesai 2049.

[295] Buhariu 1369, 4699, Muslimi 7148, Ebu Daudi 4750, Tirmidhiu 3120, Nesai 2056, Ibën Maxheh 4269.

[296] Hadith Hasen. “Et Targib” 3561, E ka nxjerrë Ahmedi 2/445, Taberani në “El Eusat”, Ibën Hibani 3113.

[297] Transmetuesi ka shtuar: “Disa muslimanë e kanë pyetur Profetin (a.s.): “O i Dërguar i Allahut! Po rreth fëmijëve të paganëve? Profeti (a.s.) është përgjigjur: “Edhe fëmijët e paganëve gjithashtu”.

[298] Buhariu 1386.

[299] Hadith Hasen Ligajrihi. “Es Sahiha” 2774, “Et Targib” 2234. E ka nxjerrë Tahaviu në “Mushkilul Athar” 4/231.

[300] Hadith Sahih. E ka nxjerrë Muslimi 7142, 7143, Nesai 2058, Ahmedi 11680.

[301] Hadith Sahih. “Es Sahiha” 1695, “El Mishkat” 136, “Sahihul Xhami” 6987. E kja nxjerrë Nesai 2055.

[302] Muslimi 4862, Tirmidhiu 3011, Ibën Maxheh 2801.

[303] Hadith me Sened Xhejid – të mirë. “El Irva” 5/19, “Sherhul Akide et Tahavije” 453. E ka nxjerrë Ahmedi 4/350, Ibën Ebi Asim 94/2, Nesai 3155.

[304] Hadith Sahih. “Sherhul Akide et Tahavije” 455.

[305] Ai e kishte vjedhur atë prej plaçkës së luftës, para se të bëhej ndarja e duhur.

[306] Buhariu 3993, 6329, Muslimi 306, Ebu Daudi 2711.

[307] Hadith Hasen. “Et Targib” 1378, “Sahihul Xhami” 3742. E ka nxjerrë Ahmedi 1/266, Ibën Hibani 4658,

[308] Fjalë për fjalë një interval, një shkëputje apo ndarje. El Berzah mund të përkufizohet si një gjendje midis vdekjes dhe Ditës së Fundit. (Shënim i redaktorit).